Jamovi ile İşletme Kriz Yönetimi ve Analizleri

Kriz yönetimi, “yangın çıktığında hortumu bulmak” değil; yangını erken fark etmek, yayılmasını engellemek, hasarı minimize etmek ve öğrenmeyi kurumsallaştırmak demektir. Krizler; tedarik kesintileri, siber ihlaller, ürün güvenliği olayları, itibar patlamaları, doğal afetler, düzenleyici yaptırımlar, finansal sıkışmalar, iş gücü çatlakları gibi çok farklı kaynaklardan gelebilir. Her biri, belirsizlik ve zaman baskısı altında karar almayı zorunlu kılar. Bu nedenle etkin bir kriz yönetimi sistemi; erken uyarı metrikleri, senaryo–stres analizi, operasyonel–finansal–itibar köprüleri, karar ritimleri, tatbikatlar ve ölçülebilir iyileştirme döngüsü ile çalışır.

1) Kriz Veri Mimarisi: Tek bakışta çok akış

Tablolar:

• Operasyon: üretim, OTIF, duruş/arıza, stok, tedarikçi teslim, navlun/geçiş, kalite (COPQ, iade).

• Siber/BT: olay sayısı, saldırı türü, zafiyet, yamalama gecikmesi, MFA kapsaması, kurtarma süreleri (RTO/RPO).

• Müşteri/itibar: NPS/CSAT, şikâyet temaları, çağrı merkezi yükü, sosyal duygu, haber adedi/ses payısı, kriz zaman damgaları.

• Finans: gelir–marj–nakit, ekstra maliyetler (fazla mesai, ekspres kargo), cezalar, spread.

• İK: devamsızlık, vardiya, kritik rol yedekleme, esenlik (tükenmişlik).

• Uyum/ürün güvenliği: geri çağırma, denetim, ihlal/inceleme.
  Jamovi adımı: Data → Open ve Merge/Join ile tarih–tesis/lokasyon–ürün/kanal anahtarı; Compute ile kriz penceresi kuklaları, hareketli ortalama/σ, z-skor ve uç değer bayrağı (IQR kuralı). “Not” sütununda veri sözlüğü ve dönüşümleri belgeleyin (audit trail).

---

2) Erken Uyarı KRI’ları ve Kırmızı Bayraklar

Örnek KRI seti:

• Tedarik: zamanında teslim < %95, tedarikçi denetim skoru < 70, navlun gecikmesi > 3 gün.

• Siber: patch gecikmesi > 7 gün, MFA < %98, kritik açık sayısı > eşik.

• Operasyon: OTIF < %93, hurda > %2, duruş > X saat/hafta.

• İtibar: negatif his > %35, ses payısı düşüşü > 5 p, çağrı yükü 2×.

• Finans/nakit: DSO > 60, nakit yakım trendi, kur/emtia VaR.
  Jamovi: Compute ile eşikler; kontrol grafikleri (ortalama ±3σ), EWMA. Alarm matrisi: eşik aşımlarının sayısı ve birlikte görülme (korelasyon ısı haritası).
  Karar: Eşikleri mevsim etkisine göre dinamik ayarlayın; sahte alarmları azaltmak için ikili eşik (erken uyarı / kritik).

---

3) Kriz Döngüsü: Algılama → Yanıt → İyileşme metrikleri

• Algılama: ilk sinyal süresi, onay süresi, tırmanma (escalation) dakikası.

• Yanıt: karar süresi, aksiyon başlatma, kurtarma (RTO), alternatif akış devreye alma.

• İyileşme: normale dönüş (MTTR), backlog temizliği, müşteri telafisi, itibar toparlanma eğrisi.
  Jamovi: Zaman damgalarından SLA ölçümleri; şelale grafiği ile toplam gecikmeye katkılar.
  Örnek: “Algılama 18 dk, onay 42 dk, aksiyon 55 dk; toplam 115 dk. İlk iki bacağı 50 dk’ya indirmek için otomatik uyarı + görev kartı.”

---

4) Kriz Penceresi Analizi (Event Study Mantığı)

Amaç: Krizin önce/sonra etkisini sayıya dökmek.

• Pencere: −14…+28 gün (ihtiyaca göre).

• Seriler: satış, NPS, iade, sosyal duygu, hisse/spread (varsa), site trafiği, çağrı yükü.
  Jamovi: Compute ile pencere kuklaları; fark grafiği ve alan altında kayıp/geri kazanım.
  Karar: “Toplam satış kaybı ₺X, telafi kampanyasıyla +₺Y; net etki ₺Z.”

---

5) Farkların Farkı (DiD) ile Müdahale Etkisi

Durum: Aynı dönemde krizi yaşayan birimler (Tedavi) ve yaşamayan/az etkilenen benzerleri (Kontrol).

$$Y=\alpha +\beta (\text{Tedavi}\times \text{Sonrası})+\gamma X+\epsilon$$

Jamovi: Tedavi/sonrası kuklaları ve etkileşim; paralel eğilim kontrol grafiği.
Örnek rapor: “Kriz sonrası telafi programı (ücretsiz değişim) NPS’yi +6 p, iade oranını −1,4 p düşürdü (g.a. [−2,1; −0,7]).”

---

6) Operasyonel Kriz: Duruş–OTIF–COPQ üçgeni

Metrikler: duruş saatleri, OTIF, COPQ, alternatif rota/kaynak kullanımı, vardiya ve kapasite.
Jamovi:

• Poisson/NegBin: duruş sayısı = f(bakım, iş yükü, hava, tedarik gecikmesi).

• OLS: COPQ = f(hurda, yeniden işleme, hız–kalite dengesi).

• What-if: “OTIF’i %92→%96 çekmek için hangi kaldıraç?”
  Karar kartı: Hız–kalite–maliyet trilemmayı sayıya döküp telafi planı (ek sefer, ekspres kargo, kapasite kaydırma).

---

7) Tedarik Krizi: Alternatif ve Esneklik Mimarisi

Metrikler: yüksek riskli tedarikçi oranı, denetim skoru, lead time, parçalanmış rota sayısı, çift kaynak payı.
Jamovi:

• Logit: stok-out(1/0) = f(lead time, güvenlik stoğu, çift kaynak, denetim skoru).

• OLS: gecikme günü = f(navlun, gümrük, hava/grev, mesafe).
  Aksiyon: “Çift kaynak + güvenlik stoğu + sözleşme SLA”; kısa vadede ekspres, orta vadede co-location/nearshoring analizi.

---

8) Siber Kriz: RTO–RPO ve Veri İhlali Etkisi

Metrikler: tespit süresi (MTTD), yanıt süresi (MTTR), etkilenen kayıt, kurtarma başarısı, hizmet kesinti dakikası, müşteri telafi maliyeti.
Jamovi:

• DiD: Zorunlu MFA ve EDR sonrası ihlal sıklığı;

• Logit: ihlal(1/0) = f(patch gecikmesi, MFA, açık port, 3rd party erişim).
  Karar: “Patch ≤7 gün, MFA ≥%98, yedek ‘immutable’ + izolasyon tatbikatı; kriz sırasındaki iletişim şablonu.”

---

9) Ürün Güvenliği/Regülasyon Krizi: Geri Çağırma ve Uyumluluk

Metrikler: etkilenen parti/ürün, çağrı kapsaması, şikâyet/yaralanma, raf temizleme hızı, düzenleyici raporlama süresi.
Jamovi:

• Poisson: olay sayısı = f(üretim lotu, tedarikçi, kalite kapısı).

• Event window: satış/NPS etkisi; Mediation: geri çağırma → (telafi hızı) → itibar.
  Politika: “Kanıt–şeffaflık–hız”; net iade adımı; perakendeci–bayi panosu.

---

10) PR/İtibar Krizi: Duygu–SOV–Kurtarma Eğrisi

Metrikler: negatif his payı, ses payısı, haber kalitesi (kaynak güveni), influencer/uzman desteği, düzeltme erişimi.
Jamovi:

• DiD: kriz iletişimi oyun kitabı (tek sözcü/tek mesaj) sonrası duygu ve SOV farkı.

• OLS: satış/NPS = f(duygu endeksi, düzeltme erişimi, sosyal kanıt).
  Sonuç: “Düzeltmeye uzman kanıt eklendiğinde toparlanma hızı 1,6×.”

---

11) Finansal Kriz: Nakit–Kredi–Kur—“Marjı nasıl koruruz?”

Metrikler: DSO/DPO/DIO, nakit yakım, kur/emtia şokları, faiz maliyeti, covenant yakınlığı.
Jamovi:

• VaR-lite: kur/emtia P95 senaryosu + marj elastikiyeti (regresyondan).

• OLS: DSO = f(vade, iskonto, ülke riski, kampanya).
  Aksiyon: Dinamik iskonto, hedge, maliyet aktivasyonu, sermaye hafifletme (leasing/outsourcing) senaryoları.

---

12) İnsan Krizi: Anahtar Rol Kaybı ve İşyeri Olayları

Metrikler: anahtar rol yedekleme, devinim riski, devamsızlık, iş güvenliği olayları.
Jamovi:

• Logit: ayrılma(1/0) = f(tükenmişlik, ücret bandı, liderlik, kariyer tavanı).

• Cox/Survival: ayrılmaya kadar geçen süre.
  Karar: Kurtarma teklifleri, rotasyon, yedekleme planları; kriz sırasında psikolojik güven iletişimi.

---

13) Kriz İletişimi: İç–Dış Senkron ve Kanıt

İç iletişim: tırmanma zinciri, görev sahipliği, status page;
Dış iletişim: ilk mesaj (ne biliyoruz/bilmiyoruz/ne yapıyoruz), periyodik güncelleme, Q&A.
Jamovi: İç e-posta/intranet okunma–katılım, çağrı yükü, sosyal duygu ile zaman eşleştirme; Mediation: lider mesaj netliği → (psikolojik güven) → çağrı çözüm hızı.
Sonuç: Netlik ve ritim, panik–yük sarmalını kırar.

---

14) Senaryo ve Stres Testleri: “Kötünün kötüsü”

Şok seti: tedarikçi duruşu +7 gün, siber kesinti 48 saat, kur +%15, talep −%8, hava/afet nedeniyle tesis duruşu 72 saat.
Jamovi: Baz vs şok: OTIF, stok-out, NPS, satış, marj, COPQ, DSO, RTO/RPO. Karar kartı: hangi kaldıraç (alternatif tedarik, emniyet stoğu, SLA, edge cache, manuel süreçler, fiyat adımı, telafi paketi) hangi metriği ne kadar iyileştiriyor?

---

15) Monte Carlo ile Çoklu Riskin Portföy Etkisi

Girdiler: talep, kur, navlun, tedarik gecikmesi, siber kesinti olasılığı/süresi, telafi maliyeti.
Çıktı: FAVÖK dağılımı, P5–P95, “en büyük katkı” ayrışımı.
Jamovi (R köprüsü): simülasyon sonuçları tablolaştırılır; P5–P95 şerit grafiği.
Yorum: Kümülatif risk, tekil risklerin toplamından farklıdır—korelasyon önemlidir.

---

16) Telafi ve Müşteri Kurtarma: Program Tasarımı

Kaldıraçlar: ücretsiz değişim/ekspres, uzatılmış garanti, kredi, sadakat puanı, proaktif bilgilendirme, “white glove” destek hattı.
Jamovi:

• DiD: telafi programı sonrası NPS/iade;

• OLS: maliyet/gelir etkisi; net etki = elde tutulan gelir − telafi maliyeti.
  Karar: Maliyet verimli telafi seti; eşik-tetikleyici (ör. gecikme > 3 gün → otomatik telafi).

---

17) War Room (Kriz Masası) Metrikleri ve Ritmi

Panodaki kutular: algılama–onay–aksiyon süreleri, olay/şikâyet akışı (dakika saat), OTIF/çağrı/NPS anlık, sosyal duygu, kapasite & backlog, finansal sayaç (kümülatif kayıp/telafi).
Ritim: 30–60 dk güncelleme, tek sürüm gerçek (SSOT), karar–aksiyon–sahip–zaman–takip.
Jamovi: canlı veri akışı yoksa seri import; görselleştirme güncelleme makroları.

---

18) Tatbikatlar: Masaüstü, teknik ve tam saha

Türler: masaüstü (table-top), teknik kurtarma (BT), tam saha (iş + iletişim + tedarikçiler).
Metrikler: tatbikat sayısı, kapsama, öğrenme maddeleri, MTTR iyileşmesi.
Jamovi: Öncesi–sonrası ve DiD: tatbikat yapılan birimler vs yapılmayanlar.
ROI: kriz başına hasar ⇩, algılama/yanıt süresi ⇩; telafi maliyeti ⇩.

---

19) Sigorta ve BCM Köprüsü

Sigorta: siber/ürün/iş durması/mesleki sorumluluk.
Jamovi: Beklenen yıllık zarar = frekans × şiddet; farklı limit–muafiyet senaryoları (şelale + verim sınırı grafiği).
BCM/DRP: RTO/RPO testi, alternatif lokasyon, iletişim ağacı.
Karar: “Muafiyet ₺x → prim −₺y; kalan risk +₺z; optimum (x*). BCM tatbikatı yılda 2; kritik veriye immutable yedek.”

---

20) Öğrenme ve Kapanış: Post-mortem → Kalıcı iyileştirme

Şablon: olay akışı, kök neden (5N+1K/ishikawa), ne işe yaradı/yarayamadı, karar noktaları, iletişim, veri ve onay gecikmesi, aksiyon sahipleri ve tarih.
Jamovi: Post-mortem maddeleri için tamamlanma oranı ve tekrar olay logiti.
Yönetim: Öğrenme maddesi tamamlanmazsa risk primi eklenir (plan–bütçe disiplinine bağlayın).

---

Sonuç (Güçlü, kapsamlı ve uygulanabilir)

Kriz, “şanssızlık” ya da “mecburiyet” değildir; ölçülebilen ve yönetilebilen bir durumdur. Başarılı kurumlar, krizi üç katmanda yönetir:

1. Öncesi (hazırlık): Erken uyarı KRI’ları, eşikler, senaryo–stres, tatbikat ve alternatif planlar; veri sözlüğü ve tırmanma şeması; BCM–sigorta uyumu.

2. Anı (yanıt): Algılama–onay–aksiyon sürelerinin dakikası dakikasına ölçümü; war-room ritmi; iç–dış iletişimin kanıt ve tek ses ile yürütülmesi; operasyon–itibar–finans eşzamanlı panosu.

3. Sonrası (iyileşme): MTTR, backlog temizliği, müşteri telafisi, itibar toparlanma eğrisi; post-mortem ve kalıcı iyileştirme; DiD ile müdahale etkinliği; öğrenmenin standartlaşması.

Jamovi, bu üç katmanı tek bir çalışma dosyasında operasyon–siber–finans–itibar eksenlerinde birleştirir:

• Erken uyarı: kontrol grafikleri, z-skor eşikleri, alarm matrisi; yanlış pozitifleri ayarlayan mevsimsel eşikler.

• Modelleme: Poisson/NegBin ile olay sıklığı; OLS/logit ile stok-out, NPS, iade; DiD ile müdahale etkisi; mediation ile telafinin itibar ve ciroya geçişi; survival ile ayrılma/arıza süresi.

• Senaryo–stres–Monte Carlo: “kötünün kötüsü”ni ve dağılım kuyruklarını görünür kılar; finansal sayaçla anlık maliyet.

• Yürütme: karar kartı formatı (etki TL/pp, güven aralığı, süre, sorumlu, takip metriği); war-room panosu; tatbikatların ölçülen ROI’si.

• Yönetişim: tek sözlük, tek sürüm gerçek (SSOT), gizlilik–etik, dış denetim/sertifikasyon.

Uygulama yol haritası:

• Hafta 1–2: Veri birleşimi, KRI–eşik seti, kontrol grafikleri ve alarm matrisi; kriz penceresi şablonları.

• Hafta 3–4: Operasyon/tedarik/siber/itibar için temel modeller; telafi programı taslakları; ilk war-room panosu.

• Hafta 5–6: Senaryo–stres ve Monte Carlo; finansal sayaç; sigorta–BCM senkronizasyonu.

• Hafta 7–8: Tatbikat (masaüstü + teknik), DiD ile müdahale ölçümü; post-mortem kitaplığı.

• Sürekli: Eşik duyarlılığı, mevsimsellik güncellemeleri, lead–lag ve placebo testleri; öğrenme maddeleri takip oranı ≥%95.

Son söz: Veriyi hikâyeye, hikâyeyi karara, kararı etkiye çeviren kriz yönetimi; hasarı azaltmakla kalmaz, güveni artırır ve rekabet avantajı üretir. Krizi sayıya dökebildiğiniz ölçüde; ekipler paniğe değil protokole, suçlamaya değil öğrenmeye, “geciktirmeye” değil hızlı ve kanıtlı karara yönelir. Jamovi ile oluşturduğunuz kriz analitiği masası, bir sonraki fırtınada yalnız ayakta kalmanızı değil, toparlanmayı hızla fırsata çevirmeyi mümkün kılar.

Veri, modern dünyanın en değerli varlıklarından biri haline gelmiştir ve iş dünyasında, araştırmada ve karar verme süreçlerinde kritik bir rol oynamaktadır. Biz, veri analizi konusundaki tutkulu bir topluluk olarak, veri biliminin ve analizinin gücünü vurguluyoruz. Web sitemiz, işletmelerden akademisyenlere ve veri meraklılarına kadar herkesin veri analizi becerilerini geliştirmesine yardımcı olmayı amaçlayan bir kaynaktır. Misyonumuz, veri analizi sürecini anlaşılır ve erişilebilir hale getirmek, verilerin içinde gizlenen değeri açığa çıkarmak ve daha bilinçli kararlar almalarını desteklemektir.

Web sitemiz, geniş bir veri analizi yelpazesi sunmaktadır. Hangi sektörde olursanız olun veya hangi veri analizi aracını kullanıyorsanız kullanın, ihtiyaçlarınıza uygun hizmetler sunuyoruz. SPSS, R, Python, Excel veya diğer analiz araçlarını kullanarak veri madenciliği, hipotez testleri, regresyon analizi, zaman serisi tahmini, segmentasyon ve daha fazlasını içeren çeşitli analiz türlerini kapsarız. Ayrıca, öğrenmeyi kolaylaştırmak için zengin kaynaklar, öğreticiler ve interaktif araçlar sunuyoruz.