Jamovi ile Enerji ve Çevre Ekonomisi Analizi

Enerji ve çevre ekonomisi; üretim, tüketim ve refah üçgeninde enerjinin miktarı, bileşimi ve fiyatlaması ile doğal kaynakların sürdürülebilir kullanımını eşzamanlı optimize etmeyi amaçlayan disiplinler arası bir alandır. Bir ülkenin enerji sepetinin (fosil–yenilenebilir) yapısı; büyüme, cari denge, istihdam, fiyat istikrarı ve dış politika gibi geniş bir etki alanına sahiptir. Aynı anda iklim taahhütleri, karbon fiyatlaması, emisyon ticareti, enerji verimliliği ve adil dönüşüm gibi hedefler, politika tasarımını çok katmanlı bir optimizasyon problemine dönüştürür.
Jamovi, açık kaynak ve görsel-odaklı arayüzüyle enerji/çevre verilerini tek dosyada toplayıp dönüştürme, keşif, model ve senaryo/stres testleriyle uçtan uca yönetmenizi sağlar. Bu yazı; enerji talebi ve fiyat esnekliklerinden karbon vergisi ve ETS (Emisyon Ticareti Sistemi) değerlendirmelerine; yenilenebilir entegrasyonunun istihdam ve fiyatlara etkisinden, enerji yoksulluğu ve adil geçiş analizlerine; teknoloji öğrenme eğrilerinden (learning curve) sınırda karbon düzenlemesine (CBAM) kadar jamovi üzerinde uygulanabilir bir metod haritası sunar. Gelişme bölümünde en az 15 alt başlık ve onların altında ayrıntılı/tekrarsız paragraflar ile örnek olaylar, denetim/varsayım notları ve politika çevirileri yer alır.

---

1) Veri Mimarisi: Kaynaklar, Frekans ve Birim Uyumlaştırma

Enerji–çevre analizi farklı birimleri (MWh, toe, Sm³, ton CO₂e) ve frekansları (saatlik, günlük, aylık, yıllık) bir araya getirmeyi gerektirir. Jamovi’de ayrı sayfalarda talep (tüketim), arz (üretim–ithalat–ihracat), fiyatlar (spot, vadeli, pompa, tarife), emisyonlar (CO₂e), hava kalitesi göstergeleri, yenilenebilir kapasite/üretim, verimlilik göstergelerive sosyoekonomik denetleyiciler (GSYH, gelir, nüfus, sanayi üretimi) toplanır.
Birim uyumu: Compute ile tekimsel dönüşümler (MWh→toe; kgCO₂→tonCO₂e), baz yılı reelleştirme (enerji fiyat endeksi) ve kur çevrimi belgelenir. Saatlik/günlük veriler aylığa/çeyreğe toplulaştırılır; yaratılan tüm serilerin yanına “yorum notu (kaynak, yöntem, tarih)” sütunu eklenir.

2) Keşifsel Görseller ve Tanımlayıcı İstatistik

Jamovi’nin Descriptives ve Exploration panelleriyle:

• Enerji sepeti (kömür, petrol, doğalgaz, hidro, rüzgâr, güneş, biyokütle, jeotermal) paylarını stacked area grafikte;

• Fiyat–talep eş hareketini çizgi grafikte;

• Emisyon–GSYH ilişkisinde yoğunluk ve saçılım grafikleri;

• Kapasite faktörü (rüzgâr/güneş) dağılımlarını kutu grafikleriyle gösterin.
  İlk keşif; mevsimsellik, rejim kırılması ve olası doğrusal olmayanlığa dair sezgi üretir.

3) Enerji Talebi: Gelir ve Fiyat Esneklikleri

Toplam nihai enerji talebi veya yakıt-bazlı talep için log–log yapı kullanışlıdır:

log⁡(Enerji Talebit)=α+βlog⁡(Fiyatt)+γlog⁡(Gelirt)+δZt+εtlog(Enerji Talebit​)=α+βlog(Fiyatt​)+γlog(Gelirt​)+δZt​+εt​

Burada ZtZt​, hava durumu (HDD/CDD), teknoloji ve verimlilik göstergeleri gibi denetleyicilerdir. Jamovi’de Linear Regression ile katsayıların işareti/büyüklüğü test edilir; β kısa dönem fiyat esnekliğini verir. Gecikmeli spesifikasyon (ARDL-benzeri) ile orta dönem esneklikler (katsayı toplamı) elde edilir.

4) Elektrik Fiyatları, Yakıt Geçişkenliği ve Merit-Order

Elektrik fiyatları, yakıt maliyetleri ve arz yapısıyla belirlenir. Jamovi’de spot elektrik fiyatını bağımlı; doğalgaz/kömür fiyatı, hidrolojik endeks, rüzgâr–güneş üretimi, talep ve enterkonneksiyon akışları bağımsız alınarak regresyon kurulur. Rüzgâr–güneş payı arttıkça marjinal fiyatların düştüğü dönemler parça-wise (eşik üzerinde/altında) modelle test edilebilir.

5) Yenilenebilir Entegrasyonu ve Fiyat Oynaklığı

Yenilenebilir payı yükseldiğinde fiyat dağılımı incelir, oynaklık artabilir. Jamovi’de saatlik/ günlük fiyatların standart sapması ve yük profiline göre normalize edilmiş oynaklık serisi üretilir. Etkileşim terimi (RES payı × düşük talep saatleri) ile “negatif fiyat” veya sıfıra yaklaşma eğilimleri yakalanır. Bu bulgu, esneklik (esnek üretim, depolama, talep tarafı katılımı) ihtiyacını sayısallaştırır.

6) Karbon Fiyatlaması: Karbon Vergisi ve ETS Etki Analizi

Karbon vergisi veya ETS, marjinal abatement cost (MAC) eğrisi üzerine oturan fiyat sinyalleridir. Jamovi’de karbon fiyatı (veya varsayılan gölge fiyat) ile emisyon, yakıt kompozisyonu ve elektrik fiyatı arasındaki ilişki çoklu regresyonla test edilir. Doğal deney fırsatlarında DiD (farkların farkı) ile politika etkisi ayrıştırılır: Tedavi (karbon fiyatı uygulanan dönem/sektör) × Sonrası. Sonuçlar etki büyüklüğü–güven aralığı ile politika diline çevrilir.

7) Enerji Verimliliği ve Talep Yönetimi: Öncesi–Sonrası ve Panel Yaklaşımı

Sanayide motor verimliliği, binalarda ısı yalıtımı, kamuda LED dönüşümü gibi yatırımların etkisi öncesi–sonrasıkarşılaştırmayla (ve mümkünse benzer tesis/mahalle kontrol grubu ile DiD) ölçülür. Jamovi’de enerji yoğunluğu (kWh/çıktı, kWh/m²) serileri oluşturulur. Etkileşim (yatırım × sonrası) katsayısı, tasarrufu nedensel olarak işaret eder; belirsizlik bantları ve geri ödeme süresi (payback) raporlanır.

8) Enerji Yoksulluğu: Gelir, Fiyat ve Hane Refahı

Enerji yoksulluğu, gelirinin belirli bir oranından fazlasını enerjiye harcayan veya yeterli ısınma/soğutma sağlayamayan haneleri ifade eder. Jamovi’de mikro veriniz varsa lojistik regresyon ile “enerji yoksulu olma (0/1)” olasılığı; bağımsızlarda gelir, konut tipi, bölge iklimi, enerji fiyatı, verimlilik (yalıtım, cihaz verimi) kullanılarak tahmin edilir. Marjinal etkiler ısı haritası, hedefli destek (fatura desteği, sosyal tarife, verimlilik hibesi) tasarımına girdi sağlar.

9) Sağlık ve Hava Kalitesi: PM₂.₅/NO₂–Mortalite Morbidite Bağı

Enerji yan ürünleri (PM₂.₅, NO₂, SO₂) sağlık üzerinde güçlü etkilere sahiptir. Jamovi’de hava kalitesi verisi ile sağlık sonuçları (hastane başvuruları, mortalite) arasında panel/kesi t regresyonu kurgulanır; meteoroloji ve demografi kontrol edilir. Esneklik (kirlilikte %1 artış → sonuçta %Δ) politika dilinde “temiz enerji yatırımı başına sağlık faydası” olarak çevrilir.

10) Emisyonlar, Kayaç (Kaya) Ayrışımı ve Sektörel Dağılım

Toplam CO₂e değişimi üç faktöre ayrılabilir: faaliyet (çık tı), enerji yoğunluğu, karbon yoğunluğu. Jamovi’de Compute ile Kaya ayrıştırması mantığında basit adım:

ΔCO2=ΔAktivite+ΔEnerjiYog˘unlug˘u+ΔKarbonYog˘unlug˘u+etkiles\cim terimleriΔCO2​=ΔAktivite+ΔEnerjiYog˘​unlug˘​u+ΔKarbonYog˘​unlug˘​u+etkiles\c​im terimleri

Sektörel katkılar waterfall grafiğiyle raporlanır; önceliklendirme (hangi sektörde hangi kaldıraç daha güçlü?) bu tabloyla yapılır.

11) Teknoloji Öğrenme Eğrileri: Maliyet Düşüşü ve Ölçek

Yenilenebilir ve depolama teknolojilerinde birikimli kapasite arttıkça birim maliyet düşer (öğrenme oranı). Jamovi’de log–log regresyon:

$$\log (Maliyet)=\alpha +\lambda \log (BirikimliKapasite)+ϵ$$

$\lambda <0$ beklenir; **öğrenme oranı=1-2^{\lambda}**. Bu, yerli üretim–ithal girdi dengesi ve tedarik zinciri planı için kritik bir girdi sağlar.

12) Adil Geçiş (Just Transition): Bölgesel İstihdam ve Gelir Etkileri

Fosil ağırlıklı bölgelerde dönüşümün istihdam–gelir etkileri önemlidir. Jamovi’de bölgesel panelde bağımlı değişken istihdam; bağımsızlarda yenilenebilir yatırım, verimlilik programları, eğitim ve altyapı göstergeleri yer alır. Etkileşim(yatırım × beceri seviyesi) ile politikaların hangi beceri segmentinde daha etkili olduğu görülebilir.

13) Sınırda Karbon Düzenlemesi (CBAM) ve Rekabet Gücü

Karbon yoğun sektörlerin ihracatında CBAM, bir “gölge vergi” etkisi yaratır. Jamovi’de ihracat birim değeri/ hacmibağımlı; sektörel karbon yoğunluğu, karbon fiyatı, kur, talep ve CBAM kuklası bağımsız alınır. DiD tasarımıyla uygulama sonrası fark ölçülür; etki büyüklüğü birim maliyet artışına çevrilir ve telafi edici verimlilik/teknoloji yatırımıgereksinimi hesaplanır.

14) Enerji Depolama ve Esneklik: Sistem Maliyetine Marjinal Katkı

Depolama (lityum-iyon, pompa depolama), marjinal sistem maliyetini düşürür; pik saatlerde arbitraj sağlar. Jamovi’de fiyat saçılımı ve pik–vadi farkı bağımlı; depolama kapasitesi ve kullanım faktörü bağımsız alınır. Parça-wise modelle “kapasite eşiği” bulunur; eşik sonrası bir MW ek depolamanın sağladığı tasarruf (TL/MWh) raporlanır.

15) Ulaştırma Dönüşümü: EV (Elektrikli Araç) Yayılımı ve Şebeke Etkileri

EV satış payı, şarj altyapısı ve elektrik fiyatları ilişkisi Jamovi’de çoklu regresyonla test edilir. Yük profili veri si varsa, talep tarafı yönetimi (zaman-of-use tarifeler) ile gece dolum etkisi ölçülür; emisyon faydası (iyi/ kötü marjinal üretim) senaryolarla hesaplanır.

16) Isı Pompaları ve Bina Dönüşümü: Tüketim ve Emisyon Etkisi

Isı pompası dönüşümü sonrası hane/ bina tüketimi ve emisyonlarda düşüş öncesi–sonrası ve (varsa) komşu– kontrol seti ile DiD kurgusuyla ölçülür. Jamovi’de marjinal etki ve geri ödeme süresi raporlanır; gelir dilimi × bölge iklimietkileşimi ile “adil sübvansiyon” tasarlanır.

17) Senaryo ve Stres Testleri: 2030/2035/2050 Yol Haritaları

Jamovi’de parametre tablolarıyla yakıt fiyatı, karbon fiyatı, RES payı, verimlilik artışı, talep büyümesi, depolama ve enterkonneksiyon için üçlü senaryo (kötümser–temel–iyimser) kurulup; emisyon, maliyet, fiyat oynaklığı ve ithalat bağımlılığı sonuçları hesaplanır. Şelale ve spider grafiklerle katkı ayrıştırması sunulur.

18) Enerji Güvenliği: Çeşitlilik ve Bağımlılık Endeksleri

Kaynak ve tedarik çeşitliliği için HHI ve Shannon Entropi kullanılabilir. Jamovi’de Compute ile endeksler hesaplanır; eşik belirlenip (örn. HHI>0,2 uyarı), zaman çizelgesinde kırmızı bantla görselleştirilir. Politika: spot–uzun dönem sözleşme dengesi, stratejik rezerv, talep tarafı programlarının boyutlandırılması.

19) Raporlama: Etki Büyüklüğü–Belirsizlik–Uygulanabilirlik

Jamovi çıktıları, etki büyüklüğü (β ve % etkiler), güven aralıkları, varsayım testleri (VIF, White/HC, otokorelasyon), alternatif spesifikasyon (gecikme uzunluğu, log/lineer), alt örneklem (kriz/normal) ile bir “politika notu”na çevrilir. Teknik tablo + sade anlatı + görsel özet birlikte sunulur.

20) Sınırlılıklar ve Sağlamlık Kontrolleri

Ölçüm hataları (dağıtım-kayıp kaçak, sayaç doğruluğu), yapısal kırılmalar (tarife rejimi, piyasa tasarımı), eşanlılık (politikalar aynı anda devrede) ve seçilim (desteklerden yararlananların özellikleri) yanlılık yaratabilir. Jamovi’de placebo dönemleri, psödo-teşhis testleri, robust hatalar ve duyarlılık tabloları ile güven inşa edilir.

Enerji ve çevre ekonomisi, iktisadın “kaynak kıtlığı–refah maksimize etme” çerçevesini; gezegen sınırları, sağlık etkileri ve kuşaklar arası adalet boyutlarıyla genişletir. İyi politika; sadece bugünün fiyat sinyalini değil, yarının teknoloji eğrilerini, işgücü dönüşümünü ve dış ticaret/rekabet dinamiklerini birlikte görmeyi gerektirir. Jamovi, bu geniş çerçeveyi somut bir analitik iş akışına dönüştürür: veri içe aktarımından birim uyumuna; tanımlayıcı–keşifsel görsellerden esneklik–geçişkenlik tahminlerine; doğal deneylerden (DiD) karbon fiyatlaması ve ETS etkilerine; teknoloji öğrenme eğrilerinden enerji yoksulluğu ve adil geçişe; enerji güvenliği endekslerinden 2030/2050 senaryo–stres testlerine kadar tek bir dosyada, izlenebilir bir düzen sunar.

Bu yazının ana mesajı üç ayak üzerinde yükselir:

(1) Nicel disiplin ve şeffaflık: Esneklikler, etkileşimler ve rejim kuklalarıyla sonuçları yalnızca “anlamlı” değil anlaşılırhale getirin. Etki büyüklüklerini yüzde/puan ve TL/MWh cinsinden raporlayın; güven aralıkları ve robust hatalarla belirsizliği açıklayın. Jamovi’nin gücü; dönüşümlerin, hesapların ve modellerin iz bırakmasıdır—yarın aynı veri güncellendiğinde aynı raporu tekrar üretebilirsiniz.

(2) Bütünleşik bakış: Enerji fiyatı ve talep ilişkisinin yanında sağlık, istihdam, dış ticaret, enerji güvenliği ve teknolojiboyutlarını aynı panelde izleyin. Karbon fiyatlaması elektrik fiyatını etkiler; bu, sanayi rekabet gücüne ve CBAM riskine yansır; nihayetinde istihdam ve gelir dağılımıyla buluşur. Jamovi’de çoklu regresyon–etkileşim–senaryo çerçevesi, “tek kaldıraç” yerine politika paketi düşünmeyi kolaylaştırır.

(3) Adil ve uygulanabilir dönüşüm: Enerji yoksulluğunu azaltmayan, bölgesel emek dönüşümünü hesaba katmayan, sağlık faydasını görünür kılmayan hiçbir iklim politikası kalıcı olmaz. Jamovi’de lojistik (yoksulluk olasılığı), DiD(öncesi–sonrası), panel (bölge/sektör) ve etkileşim (gelir × bölge iklimi) yaklaşımları; desteği hedefli, dönüşümü adilkılar. Aynı zamanda geri ödeme süreleri ve öğrenme oranları ile finansal uygulanabilirliği sayısallaştırmak, yatırımcı ve hane nezdinde güven üretir.

Uygulamaya dönük net bir yol haritası:

1. Veri boru hattınızı standardize edin (enerji, fiyat, emisyon, sağlık, istihdam, lojistik).

2. Esneklik/Geçişkenlik ve DiD/Doğal deney modüllerini kurumsal analiz setinize ekleyin.

3. Enerji güvenliği–çeşitlilik endekslerini (HHI/Entropi) ve teknoloji öğrenme eğrilerini periyodik izleyin.

4. Enerji yoksulluğu ve adil geçiş göstergelerini senaryo–bütçe süreçlerine bağlayın.

5. Senaryo–stres testlerini (karbon/RES/depolama/enterkonneksiyon) 2030–2050 ufkunda üçlemeli kurgulayın; raporu etki büyüklüğü–belirsizlik–uygulanabilirlik üçlüsüyle bitirin.

Son kertede, enerji dönüşümü yalnız mühendislik değil; ekonomi ve toplum sanatıdır. Jamovi, bu sanatın bilimsel dilini sağlar: ölçülebilir, denetlenebilir ve tekrarlanabilir bir çerçeve. Bu çerçevede üretilen her tablo, sadece bir grafikten ibaret değildir; daha temiz hava, daha düşük fatura, daha rekabetçi sanayi ve daha adil bir gelecek vaadini taşır. Yol uzun olabilir, fakat veriyle yürüyenler için pusula hep aynı yeri gösterir: sürdürülebilir refah.

Veri, modern dünyanın en değerli varlıklarından biri haline gelmiştir ve iş dünyasında, araştırmada ve karar verme süreçlerinde kritik bir rol oynamaktadır. Biz, veri analizi konusundaki tutkulu bir topluluk olarak, veri biliminin ve analizinin gücünü vurguluyoruz. Web sitemiz, işletmelerden akademisyenlere ve veri meraklılarına kadar herkesin veri analizi becerilerini geliştirmesine yardımcı olmayı amaçlayan bir kaynaktır. Misyonumuz, veri analizi sürecini anlaşılır ve erişilebilir hale getirmek, verilerin içinde gizlenen değeri açığa çıkarmak ve daha bilinçli kararlar almalarını desteklemektir.

Web sitemiz, geniş bir veri analizi yelpazesi sunmaktadır. Hangi sektörde olursanız olun veya hangi veri analizi aracını kullanıyorsanız kullanın, ihtiyaçlarınıza uygun hizmetler sunuyoruz. SPSS, R, Python, Excel veya diğer analiz araçlarını kullanarak veri madenciliği, hipotez testleri, regresyon analizi, zaman serisi tahmini, segmentasyon ve daha fazlasını içeren çeşitli analiz türlerini kapsarız. Ayrıca, öğrenmeyi kolaylaştırmak için zengin kaynaklar, öğreticiler ve interaktif araçlar sunuyoruz.