Jamovi ile Finansal Krizlerin Analizi ve Önlemler

Finansal krizler, ekonomilerin görünmez fay hatlarını bir anda yüzeye çıkaran sarsıntılardır. Likidite kuruması, banka bilançolarındaki varlık-değer düşüşleri, kısa vadeli dış borçların çevrilememesi, kur şokları ve güven kaybı gibi mekanizmalar birbiriyle etkileşerek “kendini besleyen” bir kısır döngü yaratır. Krizler yalnızca ekonomik göstergeleri değil; kurumlara olan güveni, politik istikrarı ve toplumsal refahı da test eder. Bu nedenle krizleri çalışmak, yalnız geçmişi anlamak için değil, erken uyarı, dayanıklılık ve kriz önleme mimarisi kurmak için yaşamsaldır.

1) Kriz Tipolojisi ve Analitik Problem

Finansal krizleri ana eksenlerde sınıflandıralım: bankacılık krizleri, kur/ödemeler dengesi krizleri, borç (kamu/özel) krizleri, varlık fiyat balonları ve ikiz/üçüz krizler (kur + bankacılık + borç). Her tipin öncül göstergeleri ve yayılma kanalları farklıdır. Örneğin bankacılık krizlerinde kredi patlaması, varlık-teminat değerlerinde yapay şişkinlik ve bilanço kırılganlıkları vurgulu iken; kur krizlerinde reel kur aşırı değerlenmesi, rezerv erimesi ve kısa vadeli dış borcun yüksekliği öne çıkar. Jamovi’de ilk adım, kriz tanımını netleştirmek ve bunun ölçülebilir bir ikili değişken (0=normal, 1=kriz) ya da stres endeksi olarak kodlanmasıdır. Bu karar, gerisini belirler: lojistik mi kuracağız, olay çalışması mı yapacağız, yoksa sürekli bir stres endeksi mi tahmin edeceğiz?

2) Jamovi ile Veri Mimarisi: Kaynak, Frekans ve Uyum

Kriz analizi çok-kaynaktan beslenir: makro göstergeler (GSYH, TÜFE, işsizlik), finansal seriler (kısa/uzun faizler, spread’ler, kredi büyümesi), dış denge (cari açık, rezervler, kısa vadeli borç), varlık fiyatları (hisse, konut), döviz kuru ve beklenti anketleri. Jamovi, CSV/XLSX/ODS/SAV dosyalarını tek bir dosyada birleştirip Compute sekmesiyle dönüşümleri kalıcı kılar. Farklı frekanslar (aylık/çeyreklik) toplulaştırma ve enterpolasyon notlarıyla belgelenir; bu kayıt kültürü, tekrarlanabilirliği ve kurum içi denetimi kolaylaştırır.

3) Temizlik, Aykırı Değer ve Rejim Kırılması

Kriz serilerinde uç değerler yaygındır. Jamovi’nin Descriptives/Exploration modülleri ile kutu grafikleri, z-skorları ve yoğunluk eğrileri üzerinden aykırılar gözlenir; kriz dönemleri kukla değişkenler ile işaretlenir. Rejim kırılması (döviz rejimi değişimi, bankacılık düzenlemeleri) kritik bir konudur: aynı modelin parametreleri rejime göre değişebilir. Jamovi’de rejim kuklaları ve etkileşim terimleri ile doğrusal olmayanlıklar yakalanır.

4) Erken Uyarı Göstergeleri (EWS) ve Özellik Seçimi

Yazın, pek çok öncü gösterge önerir: kredi/GSYH açığı, kısa vadeli dış borç/rezerv, cari açık/GSYH, reel efektif kur sapması, konut/hisse fiyat kopmaları, bankaların kısa vadeli fonlama payı, kısa/uzun faiz eğrisi eğimi, mevduat dolarizasyonu vb. Jamovi’de bu göstergeler “Compute” ile türetilir; korelasyon ısı haritası ile çoklu bağlantı riskleri görülür, VIF tanılamasıyla modelde yer verilecek çekirdek göstergeler seçilir.

5) Lojistik Regresyon ile Kriz Olasılığı Modeli

Kriz değişkenini (0/1) bağımlı alıp, seçilmiş erken uyarı göstergelerini bağımsız değişken olarak jamovi’de Regression → Logistic Regression ile tahmin edin. Odds ratio çıktıları, politika diline çevirmeyi kolaylaştırır (ör. “kısa vadeli borç/rezerv oranındaki 0,1 puanlık artış, 12 ay içinde kriz olasılığını %x artırıyor”). Modelin ROC eğrisi, AUC değeri ve doğruluk/yanlış alarm bilançosu raporda mutlaka verilmelidir.

6) Sürekli Stres Endeksi: Z-Score ve Bileşik Göstergeler

Bazı kurumlar ikili kriz tanımından çok sürekli bir stres endeksi ister. Jamovi’de standartlaştırılmış göstergeleri (z-score) Compute ile bir araya getirip ağırlıklı bir bileşik endeks oluşturmak mümkündür. Bu endeks, alarm eşiği aşıldığında uyarı verir. Ayrıca endeksin bileşen katkıları (hangi alt gösterge stresin çoğunu açıklıyor?) görsel olarak sunulabilir.

7) Kredi Döngüsü ve Varlık Balonu: Keşifsel Görseller

Kredi/GSYH ve konut/hisse fiyat endeksleri zaman içinde birlikte “isınır.” Jamovi’de line plot ve scatter grafikleriyle eş hareketler görselleştirilir; mevsimsellik varsa not edilir. Aykırı dönemler (ör. hızlı konut fiyat artışı) kuklalarla işaretlenip, ilerideki modellere “hadise bilgisi” eklenir.

8) Döviz Kanalı ve Rezerv Yeterliliği

Dış şoklara açık ekonomilerde krizler sıklıkla döviz kanalından patlar. Jamovi’de kısa vadeli borç/rezerv ve cari açık/GSYH gibi oranlar senkronize edilip; kur oynaklığı (ör. 20 günlük std. sapma) ile birlikte modellenir. Olası eşik etkileri (rezerv oranı belirli bir eşik altına inince kur sıçraması riski) için piecewise (parça-wise) doğrusal modeller denenir.

9) Bankacılık Sistemi Sağlığı: NPL, Likidite ve Vade Yapısı

Krizlerin bankacılık ayağında takipteki alacak oranı (NPL), likit varlık/ kısa vade yükümlülük ve mevduatın vade yapısı öne çıkar. Jamovi’de çoklu regresyon ile NPL’in belirleyicileri (kredi büyümesi gecikmeleri, kur şoku, faiz seviyesi) tahmin edilir. Etkileşim terimleri ile “kur şoku × dolarizasyon” gibi kırılganlıklar sayısallaştırılır.

10) Olay Çalışmaları (Event Study): Kırılma Günleri

Kriz anlarında takvim önemlidir: bir not indirimi, ani kur rejimi değişimi, bankacılık duyurusu… Jamovi’de dar pencereli (−1,0,+1 gün) olay çalışmaları kur, tahvil, hisse piyasalarındaki anormal getiriyi ölçer. Bu, “hangi duyurular güveni onarıyor, hangileri paniği büyütüyor?” sorusuna ampirik cevap verir.

11) Panel Yaklaşımları: Ülkeler/Bölgeler Arası Karşılaştırma

Eğer çoklu ekonomi/il/sektör verisi varsa, jamovi’de veri setini panel mantığıyla organize edip sabit/tesadüfi etkilerkurgusunu (R eklentileriyle) kullanabilirsiniz. Heterojenlik (gelir düzeyi, finansal derinlik, rejim) için etkileşim terimleriyle “aynı şokun farklı yerlerdeki etkisi” görünür hale getirilir.

12) Kriz Eşiği ve Sınıflandırma: ROC ile Eşik Ayarı

Lojistik model ya da stres endeksi için “alarm eşiği” kurmak, yanlış alarm ve kaçan kriz dengesini belirler. Jamovi’de ROC eğrisi üzerinden Youden ölçütü veya kurumun risk iştahına göre özgüllük/duyarlılık optimizasyonuyla eşik seçilir. Seçilen eşiğin geçmiş dönem performansı confusion matrix ile raporlanır.

13) Stres Testleri ve What-If Senaryoları

Kriz önleme yalnız teşhis değil, önceden hazırlanmış tedbirdir. Jamovi’de parametrik tablolarla şu tür senaryolar kurgulanır: “kurda %x değer kaybı + faiz artışı + kredi büyümesinde duraksama + varlık fiyatında düzeltme.” Bu senaryolarda sermaye yeterliliği, kârlılık, kur riski duyarlılığı ve likidite tamponları yeniden hesaplanır. “Kötümser–temel–iyimser” paketleri karar alıcıya net çerçeve sunar.

14) Bulaşma ve Ağ Etkileri: Doğrudan yaklaşımlar

Kredi piyasalarında ve bankalar arası fonlamada bulaşma (contagion) riski vardır. Jamovi’de dolaylı bir yol olarak getiri korelasyonları ve eşzamanlı sıçrama göstergeleri üzerinden “hangileri birlikte stresleniyor?” sorusuna görsel cevap üretilebilir. Ağ metrikleri (merkeziyet, dereceler) dışarıda hesaplanıp jamovi’ye aktarılabilir.

15) Politika Tepkileri: Makroihtiyati ve Para Politikası Eşgüdümü

Kriz öncesi/kriz anı/kriz sonrası politika seti fark eder. Jamovi’de makroihtiyati kukla × finansal gösterge ve faiz × kuretkileşimleriyle hangi politika kombinasyonunun stresi daha hızlı bastırdığı ölçülebilir. Böylece “tek araç” yerine politika paketi perspektifi gelişir.

16) Raporlama ve Kurumsal Gösterge Paneli

Teknik çıktıların değerini rapor sabitler: etki büyüklüğü, belirsizlik bandı, operasyon önerisi. Jamovi grafikleri ve tabloları; özet kartlar (ör. “EWS endeksi 0,72 – alarm eşiği 0,65 üstü”), zaman çizgisi (hangi göstergeler kaç haftadır alarmda?) ve karar ağacı (eşik aşıldıysa hangi adımlar) şeklinde sunulmalıdır.

17) Saha Uygulaması: Kurumsal Standart İş Akışı

Uygulanabilir bir şablon:

1. Veri içe aktar (makro/finans/dış denge/varlık/anket)

2. Temizle–dönüştür (reelleştirme, mevsimsellik, frekans uyumu)

3. EWS üret (compute formülleri, z-score standardizasyonu)

4. Keşif görselleri (ısı haritası, çizgiler, saçılımlar)

5. Model kur (lojistik + sürekli stres endeksi)

6. Eşik ayarı (ROC, AUC, yanlış alarm analizi)

7. Senaryo–stres (parametre tabloları, sonuç kartları)

8. Politika notu (önlem paketi, sorumluluk matrisi, takvim)

9. Versiyonla–arşivle (tekrarlanabilirlik ve denetim)

18) Örnek Olay A: Kredi Patlaması ve Konut Fiyatı Kopması

Bir ekonomide 8 çeyrek boyunca kredi/GSYH açığı artıyor, konut fiyatları reel olarak %30 şişiyor. Jamovi’de EWS endeksi yukarı yönlü. Lojistik model kriz olasılığını %35 → %60’a çıkarıyor. Politika: makroihtiyati sıkılaştırma(LTV/DTI tavanları), bankalara karşı döngüsel tampon ve kredi büyüme sınırı. Senaryoda konutta %10 düzeltme altında sermaye tamponları yeterli; %20 düzeltmede belirli banka grupları için ek sermaye önerisi tetikleniyor.

19) Örnek Olay B: Rezerv Eşiği–Kur Şoku

Kısa vadeli dış borç/rezerv %1,2 eşiğini aşıyor, cari açık genişliyor. Jamovi’de piecewise model; eşik altı/üstü farkını net gösteriyor: eşik üstünde kur oynaklığı katsayısı iki kat. Politika: rezerv biriktirme takvimi, dış borç vadesini uzatan önlemler, swap hatları ve ihracatçı döviz kazançlarının yönetişimi. Olay çalışması; şeffaf rezerv iletişiminin “paniği” azalttığını doğruluyor.

20) Örnek Olay C: Banka Likidite Şoku

Mevduat çıkışının hızlandığı bir haftada kısa vadeli fonlama maliyeti sıçrıyor. Jamovi olay penceresinde gecelik faiz oynaklığı artışı ve bazı bankalarda likit varlık/ yükümlülük oranının eşiğin altına inişi gözleniyor. Politika: acil likidite penceresi, geçici teminat esnekliği, mevduat güvencesi iletişimi. Bir hafta sonra stres endeksi eşik altına iniyor.

21) Sınırlılıklar ve Sağlamlık Kontrolleri

Kriz analizi doğası gereği belirsizdir. Jamovi’de alternatif spesifikasyonlar (log/lineer, gecikme uzunlukları), alt örneklemler (kriz öncesi/sonrası), placebo testleri ve robust standart hatalar raporlanmalıdır. EWS göstergeleri arasında nedensellik iddiası dikkatle kurulmalı; modeller “erken uyarı aracı” olarak sunulmalı, tek başına karar yerine karar desteği amaçlanmalıdır.

---

Sonuç (Özellikle Uzun ve Kapsayıcı)

Finansal krizler, ekonomik sistemlerin stres altında nasıl davrandığını, kurumların ne kadar hızlı öğrenip adapte olabildiğini ve politika yapıcıların veriye dayalı refleksler üretip üretemediğini sınayan olağanüstü anlar ve süreçlerdir. Krizi yalnızca “gerçekleştiğinde yönetilecek bir felaket” olarak görmek, stratejik bakışı eksik bırakır; asıl başarı, krizi öncesinde fark etmek, yayılmasını önlemek ve maliyetini asgariye indirecek kurumsal dayanıklılığı önceden inşa etmektir. İşte jamovi, bu stratejinin nicel belkemiğini oluşturan erken uyarı–stres testi–politika simülasyonu üçlüsünü günlük işleyişe yerleştiren pratik bir platformdur.

Bu makalenin başından beri vurguladığımız gibi, finansal krizlerin ortak bir anatomisi vardır: kırılganlıklar birikir, kıvılcım çakar, bulaşma başlar ve güven hızla erir. Kırılganlıkların birikimi çoğu zaman göz göre göre gelir: kredi/GSYH açığı, kısa vadeli dış borç/rezerv oranı, reel kurdaki aşırı değerlenme, varlık fiyatlarındaki kopma ve finansal aracıların vade-kur/likidite uyumsuzlukları… Bu göstergelerin her biri, tek başına anlamlı sinyal vermese de birlikte bir stres haritası üretir. Jamovi’nin veri boru hattı sayesinde bu göstergeleri standardize etmek, bileşik endeksleredönüştürmek ve zaman içinde izlemek mümkün hale gelir. Böylece kırılganlıkların sessizce büyüdüğü dönemlerde dahi kurumlar, kanıta dayalı uyarı levhalarıyla hareket eder.

Kıvılcım her zaman içeriden gelmez; çoğu kez küresel risk iştahındaki daralma, emtia şoku, jeopolitik belirsizlik veya dış finansmana erişim koşullarındaki ani sıkılaşma içerdeki kırılganlıkları bir anda görünür kılar. Bu nedenle kriz yönetimi yalnız iç dinamikleri değil, dış koşulları da sürekli izleyen bir radar gerektirir. Jamovi’de küresel finansal koşullar endeksleri, VIX benzeri oynaklık ölçütleri, emtia fiyat dizileri ve döviz likiditesi göstergeleri iç verilerle yan yana getirildiğinde, kurumlar eşzamanlı bir bakış kazanır. Bir “ısı haritası” görseli, kırılganlığın yalnızca sistemin bir köşesinde mi, yoksa çoklu cephelerde mi biriktiğini anında ortaya koyar. Bu, politika paketinin kompozisyonunu belirler: yalnız faizle mi, makroihtiyati eşiklerle mi, yoksa rezerv ve iletişim stratejileriyle destekli bir kombinasyonla mı yanıt vermeliyiz?

Kriz anında zaman, çoğu kez en kıymetli varlıktır. Olay çalışmaları, karar günlerinde kur, faiz ve hisse senetlerinin anormal tepkisini ölçmeye yarar; bu, iletişimin gerçek etkisini sayısallaştırır. Jamovi’de dar pencereli olay modelleri, hangi tür mesajların paniği yatıştırdığını, hangilerinin ise belirsizliği büyüttüğünü gösterir. Şeffaf, tutarlı ve önden kılavuzlayan bir iletişim; yanlış alarm–kaçan kriz dengesinde kurumsal kredibiliteyi artırır. Burada jamovi’nin değeri yalnızca katsayı üretmekte değil; kanıtın anlatısını kurabilmekte yatar. Kısa, anlaşılır grafikler ve etki büyüklüğüvurgulu cümlelerle hazırlanan politika notları, teknik analizi karar alma diline çevirir.

Krizler aynı zamanda öğrenme fırsatıdır. Bir kurumsal hafızanız yoksa, aynı hatalar döngüsel biçimde tekrarlar. Jamovi’nin dönüşümleri ve modelleri versiyonlanabilir kılması—kim, neyi, nasıl dönüştürdü; hangi göstergeler eklendi/çıkarıldı; eşik nereden nereye revize edildi—denetlenebilir bir kurumsal öğrenme kanalı açar. Bu sayede, geriye dönüp “hangi uyarılar, hangi eşiği, hangi güvenle aşmıştı ve biz ne yaptık?” sorusunun cevabı belgelidir. Denetlenebilirlik, yalnızca dış göz için değil; iç disiplin ve hesap verebilirlik için de kritik bir sermayedir.

Krizlere karşı dayanıklılık, tek bir önleme indirgenemez. Üç ayaklı bir mimari önerelim:

1. Önceden güçlendirilmiş tamponlar: Sermaye yeterlilikleri, likit varlık oranları, rezerv yeterliliği, vade uyumu ve para-kur–makroihtiyati eşgüdümü. Jamovi stres testleri, bu tamponların hangi şokta ne kadar “ömür” kazandıracağını gösterir.

2. Erken uyarı ve hızlandırılmış karar süreçleri: Bileşik stres endeksi alarm eşiğini aştığında otomatik tetiklenen hazır eylem listeleri (ör. LTV/DTI ayarı, likidite penceresi genişletme, iletişim takvimi). Jamovi’de bu “karar ağaçları”nın görseli, yönetim panellerine asılmalıdır.

3. Şeffaf raporlama ve güven mimarisi: Eşikler ve senaryolar kamuoyuyla paylaşıldığında, sürprizler azalır; sürprizlerin azaldığı yerde risk primleri düşer, kriz maliyeti küçülür. Jamovi’nin grafik ve tablo çıktıları, bu iletişimin standart görsel dilidir.

Elbette, hiçbir model kristal küre değildir. Krizler, teorilerin ve verilerin ötesine geçen davranışsal ve kurumsaldinamikler taşır: panik, sürü psikolojisi, siyasi belirsizlik, hukuk güvenliği algısı… Bu nedenle jamovi’de üretilen sonuçların tevazu ile sunulması gerekir: p-değeri kadar ekonomik anlamlılık, nokta tahmini kadar güven bandı, doğru sınıflama kadar yanlış alarm olasılığı anlatılmalıdır. Böyle bir sunum, karar vericinin ufkunu genişletir; “yanlış yapma ihtimalini” sıfıra indirmese de yanılma maliyetini düşürür.

Son söz: Finansal krizlerin maliyeti yüksek, tekrarı kaçınılmaz değildir. Jamovi, erken uyarı göstergeleri, lojistik olasılık modelleri, sürekli stres endeksleri, olay çalışmaları ve stres testleri ile kurumlara ölç–öğren–iyileştirdöngüsünü yerleştirir. Bu döngü, panik anını öngörülebilir kararlarla yönetir; hazırlık yoksa kaos, hazırlık varsa kontrollü geri çekilme ve hızlı toparlanma vardır. Krizlerin anatomisini anlamak; kırılganlıkları taşımayan bir büyüme, daha adil bir risk paylaşımı ve daha dayanıklı bir finansal mimari inşa etmenin ilk adımıdır. Jamovi ile kuracağınız kanıta dayalı çerçeve, bu yolculukta güvenilir pusulanız olacaktır.

Veri, modern dünyanın en değerli varlıklarından biri haline gelmiştir ve iş dünyasında, araştırmada ve karar verme süreçlerinde kritik bir rol oynamaktadır. Biz, veri analizi konusundaki tutkulu bir topluluk olarak, veri biliminin ve analizinin gücünü vurguluyoruz. Web sitemiz, işletmelerden akademisyenlere ve veri meraklılarına kadar herkesin veri analizi becerilerini geliştirmesine yardımcı olmayı amaçlayan bir kaynaktır. Misyonumuz, veri analizi sürecini anlaşılır ve erişilebilir hale getirmek, verilerin içinde gizlenen değeri açığa çıkarmak ve daha bilinçli kararlar almalarını desteklemektir.

Web sitemiz, geniş bir veri analizi yelpazesi sunmaktadır. Hangi sektörde olursanız olun veya hangi veri analizi aracını kullanıyorsanız kullanın, ihtiyaçlarınıza uygun hizmetler sunuyoruz. SPSS, R, Python, Excel veya diğer analiz araçlarını kullanarak veri madenciliği, hipotez testleri, regresyon analizi, zaman serisi tahmini, segmentasyon ve daha fazlasını içeren çeşitli analiz türlerini kapsarız. Ayrıca, öğrenmeyi kolaylaştırmak için zengin kaynaklar, öğreticiler ve interaktif araçlar sunuyoruz.