Jamovi ile İşletme Etik ve Sosyal Sorumluluk Analizi

Etik ve sosyal sorumluluk (ESR), bir kurumun yalnızca “ne kadar kâr ettiği”yle değil, nasıl kâr ettiğiyle de ilgilenir. Paydaş beklentilerinin (müşteri, çalışan, tedarikçi, toplum, yatırımcı, düzenleyici) hızla yükseldiği, sürdürülebilirlik standartlarının gittikçe bağlayıcı hâle geldiği bir çağda; kurumların itibar, risk ve değer yaratımı etik–sosyal–çevreselsonuçlar ile ayrılmaz biçimde iç içedir. Bu gerçeklik, yönetim masalarında iki temel ihtiyacı doğurur:

1. Ölçülebilirlik: Etik/uyum, çevresel ve toplumsal göstergeler nasıl izlenir, nasıl doğrulanır?

2. Nedensellik: Bu göstergeler iş sonuçlarını (gelir, marj, risk, maliyet, büyüme) gerçekten nasıl etkiler?

1) Veri Mimarisi: ESR için bütüncül omurga

Tablolar ve alanlar:

• Etik–Uyum: eğitim katılımı, vaka/ihbar sayısı (kategori, ciddiyet, sonuç), çözüm süresi, tekrar oranı, çıkar çatışması beyanları, hediye/temsil kayıtları, veri gizliliği ihlalleri.

• Çevresel (E): enerji tüketimi (elektrik, doğal gaz, yakıt), yenilenebilir pay, su çekimi ve deşarjı, atık (tehlikeli/tehlikesiz), geri dönüşüm, GHG (Scope 1–2–3, elde varsa), lojistik km, ürün ambalaj verileri.

• Sosyal (S): iş sağlığı–güvenliği (kaza sıklığı/şiddeti, yakın kaza, eğitim), çalışan metrikleri (eNPS, bağlık, tükenmişlik), DEI (temsiliyet, ücret/terfi farkı), tedarikçi denetim sonuçları (insan hakları, çocuk işçilik, zorla çalışma göstergeleri), müşteri güvenliği (geri çağırma, ürün güvenliği olayları).

• Yönetim (G): yönetim kurulu yapısı (bağımsızlık/çeşitlilik), denetim komitesi, politika varlığı (etik, rüşvetle mücadele, gizlilik), ihbar hattı erişimi ve koruma maddeleri.

• Toplum–Etki: gönüllülük saatleri, hibe/bağış kalemleri, program hedef–sonuç göstergeleri (ör. eğitim programı mezun sayısı, istihdam oranı).

• İş Sonuçları: gelir, marj, COPQ, NPS/şikâyet, çalışan devinimi, tedarik–kalite, finansman maliyeti (spread), projelerin duruş/aksama maliyetleri.

Jamovi adımı: Data → Open ile tabloları içe alın; Merge/Join ile lokasyon–iş birimi–dönem ekseninde birleştirin. Compute ile standartlaştırma (z), intensity metrikleri (örn. GHG/ciro, enerji/ürün, kaza/1 mn saat), gizlilik–anonimlikiçin gereken maskeleme alanlarını hazırlayın. Not sütununda her dönüşümü belgeleyin (audit trail).

---

2) ESR Endeksleri: Anlaşılır ve izlenebilir kompozitler

Endeks önerileri (0–100):

• Etik–Uyum Endeksi (EUE): politika kapsamı, eğitim katılımı, ihbar hattı erişimi, vaka çözüm süresi ve tekrar oranı.

• Çevresel Etki Endeksi (ÇEE): enerji/ürün, su/ürün, atık geri dönüşüm oranı, GHG yoğunluğu (Scope 1–2; varsa 3).

• İş Sağlığı–Güvenliği Endeksi (İSGE): kaza sıklığı/şiddeti ters skoru, yakın kaza bildirimi, eğitim kapsaması.

• Adalet–DEI Endeksi (ADE): temsiliyet, ücret/terfi farkları, erişilebilirlik ve kapsayıcılık maddeleri, şikâyet çözüm hızı.

• Tedarikçi Sorumluluk Endeksi (TSE): denetim skoru, düzeltici faaliyet kapanma süresi, yüksek-risk tedarikçi oranı, sürdürülebilir satın alma payı.

• Toplumsal Etki Endeksi (TEİ): gönüllülük saati/çalışan, program çıktı–sonuç göstergeleri (OKR tarzı), bağımsız doğrulama varlığı.

Jamovi: Compute ile min–maks veya z-skor normalizasyonu; ağırlıklı ortalama ile endeks; kutu grafikleri ile iş birimi/lokasyon dağılımı. Ağırlık duyarlılığı için what-if tabloları.

---

3) Önceliklendirme: Paydaş–Önemlilik (Materiality) matrisi

Adımlar:

1. Paydaş beklentisi anketi (müşteri, çalışan, tedarikçi, yatırımcı, toplum).

2. Etkinin iş değeri ve risk üzerindeki ağırlığı (gelir, marj, lisans, itibar).

3. Matris: Y (paydaş önemi), X (işe etki büyüklüğü).

Jamovi: Anket verisini içe alın; faktör analizi ile tema kümeleri; korelasyon ile iş sonuçlarına yakınlık; ısı haritası ile öncelik alanları. Karar kartı: ilk 3–5 alana program ve hedef tayini.

---

4) Etik ve Uyum: İhbar, politika ve eğitim etkisi

Metrikler: ihbar sayısı (Poisson/NegBin model uygun), tür dağılımı, doğrulanma oranı, çözüm süresi, tekrar oranı, eğitim kapsaması.
Jamovi:

• Poisson/NegBin: ihbar sayısı = f(eğitim kapsaması, erişim görünürlüğü, iş yükü, lokasyon riski).

• DiD: ihbar hattı görünürlük kampanyası öncesi–sonrası; paralel eğilim grafikleri.
  Yorum: İhbar sayısındaki artış, çoğu zaman güvenli konuşma kültürünün işaretidir—kaza/ihlal sayıları ile birlikte yorumlayın.

---

5) Çevresel Ayak İzi: Enerji–Su–Atık–GHG

Göstergeler: enerji tüketim yoğunluğu (kWh/ürün), yenilenebilir pay, su çekimi/deşarjı, atık geri dönüşüm, GHG yoğunluğu (tCO₂e/ürün veya /ciro).
Jamovi:

• Trend ve mevsim: çizgi grafikleri; enerji/su için hava durumu–üretim hacmi kontrolleri.

• OLS: GHG yoğunluğu = f(enerji karması, yenilenebilir pay, verimlilik projeleri, lojistik km).

• DiD: verimlilik projesi (ör. fırın izolasyonu, kompresör optimizasyonu) öncesi–sonrası.
  Karar: “Yenilenebilir payı +15 p → GHG yoğunluğu −x%; geri kazanım hattı → atık bertaraf −y%.”

---

6) İş Sağlığı–Güvenliği: Kaza ve yakın kaza yönetimi

Metrikler: kaza sıklığı/şiddeti, yakın kaza bildirimi, eğitim kapsaması, PPE uyumu, kök neden sınıfları.
Jamovi:

• Poisson/NegBin: kaza sayısı = f(eğitim, iş yükü, vardiya düzeni, yakın kaza bildirimi).

• Mediation: yakın kaza bildirimi → (düzeltici faaliyet hızı) → kaza azalımı.
  Politika: Yakın kaza bildirimini ödüllendirin; kök neden formu zorunlu; haftalık safety gemba.

---

7) DEI ve Adalet: Eşitlik verilerinin şeffaf okunması

Metrikler: temsiliyet, ücret bant farkı (compa-ratio), terfi ve performans not farkları, işe alım çağrı/teklif oranları.
Jamovi:

• Quantile/OLS: ücret = f(rol, kıdem, performans, lokasyon) + grup kuklaları; kalan fark raporu.

• Logit: görüşmeye çağrı = f(yeterlik) + grup kuklası (yapılandırılmış mülakat sonrası fark kapanıyor mu?).
  Karar: Kör tarama, standart rubrik, terfi komitesi şeffaflığı, mentorluk ağları.

---

8) Tedarikçi Sorumluluğu ve Sürdürülebilir Satın Alma

Göstergeler: yüksek-risk tedarikçi oranı, denetim skoru, düzeltici faaliyet kapanma süresi, sürdürülebilir/sertifikalı hammadde payı, tedarikçi çeşitliliği.
Jamovi:

• OLS: kalite/teslim sapması = f(denetim skoru, düzeltici faaliyet hızı, mesafe/lojistik risk).

• DiD: sözleşmeye sürdürülebilirlik kriteri eklenmesi sonrası performans.
  Karar: “Denetim skoru <70 tedarikçi için şartlı çalışma + gelişim planı; sürdürülebilir hammadde payı hedefi.”

---

9) Ürün Güvenliği ve Sorumlu Pazarlama

Metrikler: geri çağırma sayısı, ürün güvenliği olayı, etiket/uyarı uyumu, reklam şikâyeti, savunmasız gruplara yönelik koruma kriterleri.
Jamovi:

• Logit: iade/şikâyet = f(etiket uyumu, kullanım eğitimi, pazarlama içerik skoru).

• DiD: sorumlu pazarlama standartları sonrası şikâyet ve NPS etkisi.
  Politika: Kanıt–basitlik–şeffaflık ilkeleri; marjinal dönüşüm sağlayan ama riskli iddialardan kaçın.

---

10) Etik Yapay Zekâ ve Veri Gizliliği

Göstergeler: model açıklanabilirliği (dökümantasyon), veri asgariyet ilkesi, onay/opt-in oranları, privacy by designkontrol listesi, ihlal/incident sayısı.
Jamovi:

• OLS/Logit: şikâyet/ihlal = f(eğitim kapsaması, kontrol listesi puanı, veri minimizasyonu).

• DiD: gizlilik etki analizi (PIA) zorunluluğu sonrası ihlal değişimi.
  Karar: Model kayıt defteri, onay yönetimi, human-in-the-loop şartları.

---

11) Toplumsal Yatırımlar ve Gönüllülük: Çıktı→Sonuç ölçümü

Mantık modeli: Girdi (bağış, zaman) → Çıktı (katılımcı, etkinlik) → Sonuç (davranış/istihdam/başarı).
Jamovi:

• OLS/Logit: sonuç = f(program türü, katılım süresi, mentorluk yoğunluğu).

• Eşleştirme/DiD: program ilçeleri vs benzer ilçeler; eğitim/istihdam etkisi.
  Rapor: “Yetenek programı katılımcılarında istihdam oranı +%x (g.a. aralığı).”

---

12) ESR → İş Sonuçları Köprüsü

Hipotezler:

• ÇEE ↓ → enerji/atık maliyeti ↓ → marj ↑

• İSGE ↑ → duruş ve kaza maliyeti ↓ → COPQ ↓

• ADE ↑ → bağlılık↑, churn↓ → işe alım maliyeti ↓

• EUE ↑ → ihlal riski ve ceza ↓ → itibar riski ↓

• TSE ↑ → tedarik kesintisi riski ↓ → teslim güvenilirliği ↑

Jamovi:

• Panel OLS: marj/ROIC = f(ÇEE, İSGE, ADE, TSE, EUE) + kontrol (sezon, makro, ürün mix).

• Mediation: ADE → (bağlılık/churn) → marj; ÇEE → (enerji maliyeti) → marj.
  Sonuç dili: “ADE +10 p → churn −0,8 p; yıllık işe alım maliyetinde ₺x tasarruf.”

---

13) Risk ve İtibar: Olayların finansal yankısı

Metrikler: itibar endeksi (medya his, SOV), kriz olay sayısı, düzeltme süresi, sosyal duygu.
Jamovi:

• DiD: kriz yönetimi oyun kitabı uygulaması sonrası itibar ve satış etkisi.

• OLS: spread/finansman maliyeti = f(itibar endeksi, ESG skoru, kriz geçmişi).
  Karar: “İlk 24 saat tek mesaj, tek sözcü; düzeltme erişimi ≥%x; lessons learned raporu zorunlu.”

---

14) Senaryo–Stres Testleri: Hedef, politika ve sermaye

Şoklar: karbon fiyatı +%20, su kıtlığı, veri ihlali, tedarikçi etik ihlali, düzenleyici denetim, medya krizi.
Jamovi: Baz vs şok: GHG yoğunluğu, marj, CAPEX/OPEX, duruş, spread, NPS, churn. Karar kartı: Hangi kaldıraç? (yenilenebilir satın alma, verimlilik projesi, eğitim, tedarikçi değişimi, stok/süre stratejisi, sigorta).

---

15) ESR Pano: Tek sayfada sorumluluk ve etki

Kutular: EUE, ÇEE, İSGE, ADE, TSE, TEİ; GHG yoğunluğu ve yenilenebilir pay; kaza sıklığı/şiddeti, yakın kaza; ücret/terfi farkı; tedarikçi risk ısı haritası; ihbar–çözüm süresi; veri ihlali; itibar endeksi; ESR→iş sonuçları köprü metrikleri (enerji maliyeti, COPQ, churn, marj).
Görseller: radar (endeks profili), su şelalesi (marj farkına ESR katkıları), ısı haritası (tedarikçi risk), kontrol grafiği (kaza/ihbar trendi).

---

16) Sınırlılıklar ve Sağlamlık

• Ölçüm: GHG/atık/su envanter hataları, kapsam sınırları (Scope 3), sosyal veride öz-bildirim yanlılığı.

• Seçilim/endojenlik: iyi performanslı birimler ESR’ye daha çok yatırım yapıyor olabilir (ters nedensellik).

• Standart farklılıkları: tesis/lokasyon kıyasları; raporlama sınırları.
  Jamovi protokolü: HC/White sağlam hatalar, VIF, eşleştirme, placebo dönem/ürün, lead–lag (ESR t-1 → sonuç t), alt örneklem (sektör/lokasyon), duyarlılık (farklı normalizasyon–ağırlıklar). Varsayımlar Not’ta açık yazılsın; gizlilik ve etik onay süreçleri zorunlu.

Etik ve sosyal sorumluluk, “itibar departmanı”nın konusu değil; iş stratejisinin çekirdeğidir. Enerji–su–atık ve GHG projeleri yalnız gezegene değil marja da iyi gelir; iş sağlığı–güvenliği duruş maliyetini düşürür; DEI ve adalet, bağlılığı güçlendirip churn’ü azaltır; tedarikçi sorumluluğu teslim güvenilirliğini artırır; etik–uyum ve veri gizliliği regülasyon ve itibar riskini düşürür. Bu ilişkiyi ispatlayan, hedefe bağlayan ve yönetim diline çeviren bir araç gerekir.

Jamovi, ESR’yi “ölç–anla–iyileştir–doğrula–raporla” ritmine bağlar:

1. Ölç: EUE/ÇEE/İSGE/ADE/TSE/TEİ endeksleri; yoğunluk ve intensity metrikleri; güvenli veri yönetişimi.

2. Anla: OLS/logit/Poisson ile sürücüleri; mediation ile maliyet–bağlılık–marj köprülerini; materiality ile öncelikleri.

3. İyileştir: Yenilenebilir satın alma, verimlilik projeleri, güvenlik ritimleri, kör tarama ve şeffaf terfi, tedarikçi denetim ve gelişim planı, sorumlu pazarlama.

4. Doğrula: DiD ve panel ile program etkileri; placebo ve lead–lag ile nedensel dayanıklılık.

5. Yönet: Senaryo–stres testleri ve karar kartları; tek sayfa ESR panosu; düzenli rapor ve dış doğrulama.

Uygulama yol haritası:

• Hafta 1–2: Veri sözlüğü ve birleştirme; normalizasyon; endekslerin ilk kesiti.

• Hafta 3–4: Materiality çalışması; OLS/logit/Poisson modelleri; çevresel ve İSG DiD.

• Hafta 5–6: Tedarikçi sorumluluğu ve DEI analizi; ürün güvenliği ve pazarlama uyumu; gizlilik/etik kontrol listesi.

• Hafta 7–8: ESR→iş sonuçları köprü modelleri; senaryo–stres; pano ve yönetim ritmi.

• Sürekli: Dış doğrulama (bağımsız inceleme), sağlamlık testleri, paydaş geri bildirim döngüsü.

Son söz: Veriyi hikâyeye, hikâyeyi karara, kararı etkiye çeviren bir ESR sistemi, “iyi görünmek”ten öte iyi yönetmekdemektir. Jamovi ile etik ve sosyal sorumluluğu; marj, risk, büyüme ve itibarla aynı cümlede, aynı tabloda, aynı kararda buluşturursunuz. Böylece kurumunuz yalnız bugünü değil, geleceği de kazanır: paydaş güveni, regülasyon uyumu, sermaye erişimi ve marka sevgisi kalıcılaşır.

Veri, modern dünyanın en değerli varlıklarından biri haline gelmiştir ve iş dünyasında, araştırmada ve karar verme süreçlerinde kritik bir rol oynamaktadır. Biz, veri analizi konusundaki tutkulu bir topluluk olarak, veri biliminin ve analizinin gücünü vurguluyoruz. Web sitemiz, işletmelerden akademisyenlere ve veri meraklılarına kadar herkesin veri analizi becerilerini geliştirmesine yardımcı olmayı amaçlayan bir kaynaktır. Misyonumuz, veri analizi sürecini anlaşılır ve erişilebilir hale getirmek, verilerin içinde gizlenen değeri açığa çıkarmak ve daha bilinçli kararlar almalarını desteklemektir.

Web sitemiz, geniş bir veri analizi yelpazesi sunmaktadır. Hangi sektörde olursanız olun veya hangi veri analizi aracını kullanıyorsanız kullanın, ihtiyaçlarınıza uygun hizmetler sunuyoruz. SPSS, R, Python, Excel veya diğer analiz araçlarını kullanarak veri madenciliği, hipotez testleri, regresyon analizi, zaman serisi tahmini, segmentasyon ve daha fazlasını içeren çeşitli analiz türlerini kapsarız. Ayrıca, öğrenmeyi kolaylaştırmak için zengin kaynaklar, öğreticiler ve interaktif araçlar sunuyoruz.