Jamovi ile İşletme Maliyet Analizi ve Kontrolü

Maliyet analizi ve maliyet kontrolü; strateji, operasyon ve finansın kesiştiği yerde işletmelerin rekabet gücünü belirleyen omurgadır. Ürünün/servisin doğru fiyatlanması, kârlılık disiplininin sürdürülmesi, israfın görünür kılınması ve bütçe–performans döngülerinin yönetilmesi için maliyeti yalnız “gerçekleşen bir rakam” olarak değil, neden–sonuç ilişkileri üzerinden okuyan bir analitik yaklaşım gerekir.

1) Veri Mimarisi: Üretimden Finans’a Tek Omurga

Maliyet çalışması dört taban üzerine kurulur:

1. BOM ve rota: Ürün ağacı, standart malzeme miktarı, operasyon sırası, standart süreler.

2. Gerçekleştirme: Çevrim süresi, kurulum, arıza, hurda/yeniden işleme, fiili tüketimler.

3. Maliyet: Malzeme fiyatları (sözleşme/fiili), işçilik ücretleri, enerji, genel üretim gideri (GÜG) havuzları ve sürücüleri.

4. Ticari: Sipariş, teslimat, iade, indirim, kanal.

Jamovi adımı: Data → Open ile tabloları içe alın; Merge/Join ile ürün–versiyon–dönem anahtarı üzerinde birleştirin. Compute ile birim uyumları (dk→saat, kWh→TL), reelleştirme (ÜFE/Enerji endeksi), kayıt tarihi → hafta/ay/çeyrektüretimi; her dönüşümü Not sütununda belgeleyin. Bu şeffaflık, denetim ve tekrarlanabilirlik için kritiktir.

2) Maliyet Sınıflandırmaları: Sabit–Değişken, Doğrudan–Dolaylı

İlk prensip: maliyetin davranışı ve izlenebilirliği.

• Davranış: üretim hacmiyle değişimin esnekliği → değişken/sabit/yari-değişken.

• İzlenebilirlik: belirli ürüne/siparişe doğrudan bağlanabilenler doğrudan, diğerleri dolaylı.
  Jamovi uygulaması: Maliyet satırlarını etiketleyip grouped descriptives ile ürün/hat/kanal bazında oranları çıkarın. Pareto grafiği ile ilk 10 kalemin toplam maliyete etkisini görselleştirin.

3) Standart–Fiili Fark Analizi: Malzeme (PPV/UV)

Malzeme için klasik ayrıştırma:

• Fiyat farkı (PPV) = (Fiili fiyat − Standart fiyat) × Fiili miktar

• Kullanım farkı (UV) = (Fiili miktar − Standart miktar) × Standart fiyat
  Jamovi: Compute ile her kalem için PPV/UV sütunları; ürün–tedarikçi–parti kırılımında boxplot ile dağılımlar. Regresyon: UV = f(operatör kıdemi, kalıp no, tedarikçi kusur, sıcaklık/nem) → kök neden.

4) İşçilik Fark Analizi: Oran ve Verim

• Oran farkı = (Fiili saatlik ücret − Standart ücret) × Fiili saat

• Verim farkı = (Fiili saat − Standart saat) × Standart ücret
  Jamovi: Vardiya/operatör bazında control chart ile çevrim süresi varyansı; ANOVA ile operatör grupları arasındaki fark; logit ile “hurda oluşma” olasılığını kıdem/çevrim süresi aşımı ile ilişkilendirin.

5) GÜG (Genel Üretim Gideri) Farkları: Harcama–Hacim–Verim

GÜG’de üç temel fark:

• Harcama (spending): fiili gider – esnek bütçe gideri

• Hacim (volume): esnek bütçe – uygulanan (absorbe edilen)

• Verim/mix: sürücülerdeki sapmalar
  Jamovi: GÜG sürücüleri (kurulum sayısı, denetim süresi, parti büyüklüğü) için esnek bütçe tablosu. Compute ile farkları çıkarın; waterfall grafiği ile toplam farkın bileşenlerini yönetime anlatın.

6) Faaliyet Tabanlı Maliyetleme (ABC) ve ABM

Karmaşık ürün karışımında saat bazlı dağıtım yanıltır. ABC ile faaliyet havuzları (kurulum, ayar, denetim, taşıma) ve sürücüler üzerinden dağıtın.
Jamovi: Havuz maliyetleri ve sürücü miktarlarını içe alın; rate = pool_cost / driver_qty; ürün/sipariş bazında ABC_cost = Σ(rate × usage).
ABM: En pahalı faaliyetleri maliyet sürücüsü üzerinden azaltmaya hedefli kaizen planı; DiD (müdahale sonrası) ile etkinin ispatı.

7) Süreç (Process) ve Sipariş (Job-Order) Maliyetleme

Süreç maliyetleme: homojen ürün akışı; eşdeğer birim yöntemi (WIP).
Sipariş maliyetleme: tekil/proje bazlı üretimler.
Jamovi: WIP için eşdeğer birim hesaplarını Compute ile kurun; sipariş bazında standart–fiili karşılaştırma panosu; outlier siparişleri etiketleyin (kısa açıklama alanı).

8) Ortak ve Yan Ürünler: Ayrım Noktası (Split-Off)

Ortak maliyetin ayrım noktası sonrası yan ürün kredisi veya satış değeri oranı ile dağıtımı.
Jamovi: Split-off değerlerini ve nihai satış değerlerini getirip iki yöntemin kârlılık farkını scenario table ile gösterin; yan ürün kredisi politikasının marj etkisini netleştirin.

9) Değişken (Variable) vs Soğurma (Absorption) Maliyetleme

Değişken maliyetleme katkı kârını net verir; soğurma envanterde sabit GÜG’ü taşır.
Jamovi: İki yaklaşımla gelir tablosu üretin; envanter artışı dönemlerinde kâr farkını bridge/şelale ile anlatın. Yorum:Uzun stok dönemlerinde soğurma; kısa-döngü/serviste değişken maliyetleme yönetimi bilgilendirir.

10) CVP Analizi, Başabaş (BEP) ve Ürün Karışımı

BEP (adet) = Sabit Gider / (Fiyat − Değişken Maliyet)
Güvenlik payı, işletim kaldıraçı ve multi-product BEP (katkı payı ağırlıklarına göre).
Jamovi: Ürün bazında katkı kârı; what-if: fiyat/kur/enerji ±%x; etkileşim (kanal × iskontolar). Karar kartı: Hangi ürün/kanal marjı güvenli bölgeye çekiyor?

11) Transfer Fiyatlandırması: Maliyet + Marj ve Pazar Temelli

Grup içi satışlarda maliyet artı, pazar, müzakere yöntemleri.
Jamovi: Dâhili–harici fiyat karşılaştırması; regresyon ile pazar fiyatı belirleyicileri (kalite, teslim süresi, hacim); uyumiçin interquartile (IQR) bandı. Risk: Vergisel ve performans teşvik çakışmaları → ayrı KPI panosu.

12) Bütçeleme: Üstten Aşağı–Alttan Yukarı, Esnek Bütçe

Bütçeler sabit değil, esnek olmalı (fiili hacme göre düzeltilmiş).
Jamovi: Esnek bütçe formülleri; varyans sufalları (fiyat, hacim, miks, verim, oran); parça-wise bütçe (indirim eşiği, enerji kademesi) → gerçekçi değerlendirme. Rapor: Varyansların TL etkisi + kök neden + aksiyon.

13) Hedef Maliyet (Target Costing) ve Kaizen Maliyet

Piyasa fiyatı ve istenen kârdan hedef maliyet bulunur; tasarım ve süreç iyileştirmeleri ile boşluk kapatılır.
Jamovi: target_cost = market_price − target_margin; gap = current_cost − target_cost; pareto ile en büyük maliyet kalemleri; DiD ile kaizen uygulamaları sonrası maliyet düşüş etkisi.

14) Yaşam Döngüsü Maliyeti (LCC) ve After-Sales

Satın alma + kullanım + bakım + enerji + bertaraf.
Jamovi: Ürün ailesi için TCO (Total Cost of Ownership) tablosu; enerji/servis sözleşmesinin kârlılığa etkisi. Örnek:Enerji verimli ekipmanın “yüksek CAPEX ama düşük OPEX” dengesi.

15) Kalite Maliyeti (COPQ): Önleme–Değerlendirme–Hata

Kalite maliyetleri dört başlıkta: önleme, değerlendirme, içsel hata, dışsal hata.
Jamovi: COPQ = hurda + yeniden işleme + müşteri iade/garanti + itibar; logit ile kaza/ayıp olasılığı = f(denetim sıklığı, eğitim, tedarikçi kusur). Karar: Önleme yatırımı → dışsal hata maliyetinde düşüş.

16) Darboğaz ve Throughput (TOC)

Darboğaz istasyon throughput’u belirler. Throughput = Satış − doğrudan malzeme.
Jamovi: İstasyon yükleme/kapasite oranı; darboğazda küçük OEE artışının EBIT’e etkisi what-if ile; proje öncelik listesi (TL etkisine göre sıralı).

17) ESG ve Karbon Maliyeti: Ürün Kartına Entegrasyon

Enerji–su–atık ve CO₂e gölge fiyatlarını ürün maliyetine entegre edin.
Jamovi: carbon_cost = emissions * carbon_price; karbon yoğunluğu × CBAM senaryosu; fiyatlandırma ve marjetkisi; yeşil etiket alan ürünlerde talep/marj değişiminin DiD analizi.

18) Yap–Satın Al Kararı ve Tedarik Stratejisi

Karşılaştırma: değişken maliyet + fırsat maliyeti vs tedarik fiyatı + kalite/termin riski.
Jamovi: logit ile tedarik risk olasılığı (gecikme, kusur); scenario: kur +%x, navlun +%y; Sonuç: Eşiklerde yerelleşme/outsourcing kararı.

19) Fiyatlandırma, Promosyon ve Karışım (Mix) Yönetimi

Karışım değiştikçe katkı kârı değişir.
Jamovi: regresyon: ciro/adet = f(fiyat, promosyon, kanal, mevsim, rakip endeksi); etkileşim (kanal × promosyon). Karar kartı: Hangi promosyon marjı yükseltir, hangisi “fiyat yedekler”i tüketir?

20) Envanter Değerleme: FIFO, Ağırlıklı Ortalama, Standart

Fiyat artışları döneminde FIFO → düşük COGS, yüksek stok; ağırlıklı ortalama dengeler.
Jamovi: Üç yöntemle COGS ve kâr çıkarın; finansal etkileri bridge grafikte kıyaslayın; nakit döngüsü ve vergi etkisinotlarını ekleyin.

21) İç Kontrol ve İzlenebilirlik: Audit Trail

Her Compute dönüşümünün kim–ne zaman–neden notları; ham veri ile rapor verisi arasında kayıt izi.
Jamovi: Dönüşüm günlüğünü (Notlar) ve sürümlemeyi (dosya adı + tarih) standartlaştırın; hataları izlemek için ayar tabloları (fiyat listesi, sürücü tarifeleri) ve tarih–geçerlilik sütunları kullanın.

22) Sağlamlık ve Duyarlılık: “Modelin Nesi Eksik?”

Maliyet verileri ölçüm hatasına ve aykırılara açıktır.
Jamovi: HC/White sağlam hatalar, IQR outlier temizliği, VIF ile çoklu bağlantı, alt örneklem (vardiya, tedarikçi), placebo dönemleri, alternatif spesifikasyon (log/lineer, kuadratik). Bulguları güven aralıklarıyla raporlayın.

23) Yönetim Panosu ve İletişim

Önerilen panolar:

• Fark sufalları (PPV/UV, oran/verim, GÜG harcama/hacim),

• ABC kârlılık haritası (ürün–kanal–müşteri),

• CVP–BEP ve güvenlik payı,

• COPQ ve darboğaz TOC,

• ESG–karbon ve senaryo sonuçları.
  Jamovi görsellerini tek bakışta anlaşılır hale getirip karar kartlarına bağlayın: “Etkisi (TL) – Maliyeti (TL) – Zamanı (ay) – Sorumlu”.

---

Sonuç (Özellikle Uzun ve Kapsayıcı)

Maliyet, yalnız muhasebenin sayfasında duran bir rakam değil; tedarikten tasarıma, üretimden satışa, kaliteden lojistiğe kadar her kararın yansımasıdır. Doğru maliyet analizi; şeffaflık, nedensellik ve disiplin ister. Jamovi, bu üçlüyü pratiğe çevirir: veriyi tek dosyada toplar; dönüşümleri izlenebilir kılar; keşifsel görsellerle hikâyeyi kurar; standart–fiili farkları ve ABC’yi etki büyüklüğüyle konuşur; CVP–BEP panolarıyla risk sınırlarını gösterir; ESG/karbon maliyetlerini ürün kartına entegre eder; darboğaz ve COPQ ile hedefli iyileştirme alanlarını işaretler.

Bu çerçeve işletmeye şu somut kazanımları getirir:

1. Maliyet Şeffaflığı: Hangi kalem, hangi sürücüyle artıyor; PPV/UV ve GÜG sufalları TL karşılığıyla görünür.

2. Kârlı Büyüme: Karışım yönetimi ve CVP–BEP sayesinde hacim–fiyat–iskonto üçgeni sağlıklı dengelenir.

3. Operasyonel Mükemmellik: ABC/ABM, COPQ, TOC ile israfın kaynağına inilir; küçük OEE artışlarının EBIT kaldıraç etkisi ispatlanır.

4. Dayanıklılık ve Uyum: ESG ve karbon maliyet entegrasyonu; navlun/kur/enerji şoklarına karşı senaryo–stres testiyle hızla aksiyon alınır.

5. Yönetim Disiplini: Esnek bütçe ve varyans raporları; veri güncellenince aynı rapor tek tıkla yenilenir; karar kartlarıyla sorumluluk netleşir.

Uygulama yol haritası:

• Adım 1: Veri boru hattını kurun (BOM–rota–gerçekleşme–maliyet–ticari). Tüm Compute adımlarını notlayın.

• Adım 2: Standart–fiili fark panosunu devreye alın (PPV/UV, oran/verim, GÜG harcama/hacim).

• Adım 3: ABC/ABM modülünü kurun; ürün–kanal–müşteri kârlılık haritasını çıkarın.

• Adım 4: CVP–BEP ve senaryo tablolarıyla fiyat–karışım–promosyon kararlarını disipline edin.

• Adım 5: COPQ, TOC ve ESG–karbon maliyeti modülleriyle kalıcı iyileştirme yol planı yapın.

• Adım 6: Esnek bütçe–varyans ve sorumluluk merkezleri raporlarını aylık ritme bağlayın; sağlamlık testlerini (HC, VIF, placebo) standartlaştırın.

Son söz: “Maliyet düşürme” tek seferlik kampanya değil, ölçen–öğrenen–iyileştiren bir kültürdür. Jamovi, bu kültürün sessiz ama güçlü enstrümanıdır: veriyi hikâyeye, hikâyeyi karara, kararı ölçülebilir etkiye dönüştürür. Maliyet panonuz; yönetime bugün nerede olduğunuzu, yarın ne yapmanız gerektiğini ve yapınca ne kadar kazanacağınızı aynı ekranda gösterebildiğinde, kârlılık sürdürülebilir bir alışkanlığa dönüşür.

Veri, modern dünyanın en değerli varlıklarından biri haline gelmiştir ve iş dünyasında, araştırmada ve karar verme süreçlerinde kritik bir rol oynamaktadır. Biz, veri analizi konusundaki tutkulu bir topluluk olarak, veri biliminin ve analizinin gücünü vurguluyoruz. Web sitemiz, işletmelerden akademisyenlere ve veri meraklılarına kadar herkesin veri analizi becerilerini geliştirmesine yardımcı olmayı amaçlayan bir kaynaktır. Misyonumuz, veri analizi sürecini anlaşılır ve erişilebilir hale getirmek, verilerin içinde gizlenen değeri açığa çıkarmak ve daha bilinçli kararlar almalarını desteklemektir.

Web sitemiz, geniş bir veri analizi yelpazesi sunmaktadır. Hangi sektörde olursanız olun veya hangi veri analizi aracını kullanıyorsanız kullanın, ihtiyaçlarınıza uygun hizmetler sunuyoruz. SPSS, R, Python, Excel veya diğer analiz araçlarını kullanarak veri madenciliği, hipotez testleri, regresyon analizi, zaman serisi tahmini, segmentasyon ve daha fazlasını içeren çeşitli analiz türlerini kapsarız. Ayrıca, öğrenmeyi kolaylaştırmak için zengin kaynaklar, öğreticiler ve interaktif araçlar sunuyoruz.