Jamovi ile Para Politikası Analizi ve Modelleri

Para politikası; fiyat istikrarını sağlamak, finansal istikrarı desteklemek ve sürdürülebilir büyümeye zemin hazırlamak için merkez bankalarının araç setlerini kullanarak ekonominin talep ve beklenti kanallarını yönetme sanatıdır. Politikanın öznesi merkez bankalarıdır; amaçları ise açık ve ölçülebilir göstergelerle (enflasyon hedefi, çıktı açığı, finansal koşullar endeksi vb.) tanımlıdır. Ancak para politikasının ekonomiye iletimi, çizgisel olmayan, zamanla değişebilen ve kurumsal bağlama son derece duyarlı bir süreçtir: Faiz kararları, kur beklentileri, kredi kanalları, varlık fiyatları, ücret pazarlıkları ve en sonunda enflasyon dinamiği birbirini besleyen bir ağ yaratır. Bu ağın veriye dayalı, saydam ve tekrarlanabilir biçimde analiz edilebilmesi için güçlü bir istatistiksel çalışma ortamına ihtiyaç vardır.

jamovi, açık kaynak kodlu, kullanıcı dostu arayüzü ve R ekosistemine köprüleriyle para politikası araştırmalarında verinin içe aktarılmasından temizliğine, keşifsel analizlerden ekonometrik modellemeye, duyarlılık ve senaryo çalışmalarından anlaşılır raporlamaya kadar uçtan uca bir çözüm sunar. Bu yazıda “Jamovi ile Para Politikası Analizi ve Modelleri” başlığı altında, politika faizinin enflasyon ve çıktı üzerindeki etkilerinin nasıl test edileceğini, beklentiler ve kur geçişkenliğinin nasıl ölçülebileceğini, kredi ve varlık fiyatı kanallarının nasıl yakalanabileceğini; ayrıca rejim değişimleri, şok ayrışımı ve ileri yönlendirme (forward guidance) gibi modern konuların jamovi üzerinde nasıl ele alınabileceğini uygulamalı bir akışla göstereceğiz. Gelişme bölümünde en az 15 ana alt başlık altında ayrıntılı ve tekrar etmeyen paragraflar yer alacak; sonuç bölümünde ise özellikle kapsamlı, derinlikli ve uzun bir sentez sunacağız.

1) Para Politikası Çerçevesini Tanımlamak: Amaç, Araç, Aktarım

Her sağlam analiz açık bir çerçeve ile başlar. Para politikasının amaç değişkeni genellikle enflasyondur; kimi ülkelerde istihdam veya büyüme de ikincil hedef olarak anılır. Araç setinin çekirdeğinde kısa vadeli politika faizi vardır; zorunlu karşılıklar, likidite pencereleri, niceliksel gevşeme/sıkılaştırma ve makroihtiyati eşiklerle tamamlanır. Aktarım kanallarıise faiz, kredi, beklentiler, kur ve varlık fiyatları şeklinde özetlenir. Jamovi’de amaç, araç ve aktarım kanallarına karşılık gelen seriler (politika faizi, enflasyon, çıktı açığı, kur, kredi büyümesi, konut/hisse endeksleri, beklenti anketleri) tek bir veri kümesinde birleştirilerek analizin iskeleti atılır.

2) Veri Kaynakları, Dönemleştirme ve Frekans Uyumu

Para politikası çalışmaları çoğunlukla aylık frekansta yürütülür; bazı finansal seriler günlük veya haftalık olabilir. Jamovi’de Compute modülüyle haftalıktan aylığa toplulaştırma (average/end-of-period), enflasyonun 12 aylık kümülatif hesaplanması, çıktı açığının HP filtresi yerine üretim endeksi–potansiyel üretim farkından türetilmesi gibi dönüşümler kayıt altına alınır. Farklı kaynaklardan gelen serilerin ortak tarih aralığında hizalanması (inner join) ve boşlukların iktisadi anlamlı yöntemlerle doldurulması (örneğin kısa boşluklarda lineer enterpolasyon) tekrarlanabilirliği sağlar.

3) Jamovi’de Veri Temizliği: Aykırı Gözlemler ve Rejim Kırılmaları

Finansal verilerde rejim kırılması ve aykırı gözlemler yaygındır: Kur şokları, ani faiz değişimleri, düzenleyici kararlar gibi. Jamovi’nin Exploration ve Descriptives panellerindeki kutu grafikleri ve z-skorlarıyla uç değerler tespit edilir; olay tarihleri kukla değişkenlerle işaretlenir. Rejim kırılmalarının ilerideki model sonuçlarını yanıltmaması için bu döneme özgü etkileşim terimleri ya da alt örneklem analizleri planlanır.

4) Keşifsel Analiz: Görsel Hikâyeyi Kurmak

İyi bir para politikası analizi önce verinin hikâyesini anlatır. Jamovi’de:

• Politika faizi ve TÜFE’nin zaman içindeki eş hareketi “line plot” ile;

• Kur ve enflasyon arasındaki gecikmeli ilişki “cross-correlation” görselleştirmeleri ile;

• Kredi büyümesi ile konut fiyat endeksi korelasyonları “heatmap” ile;

• Beklenti anketleri (12 ay sonrası enflasyon) ile gerçekleşme farkları “fan chart” benzeri dağılımlar ile sunulur.
  Görseller, model kurulumuna geçerken varsayımları somutlaştırır: “Kur şoklarının enflasyona 2–3 ay gecikmeyle yansıdığı” gibi sezgisel bulgular, gecikme yapısını belirler.

5) Basit Regresyonla Başlangıç: Faiz–Enflasyon İlişkisi

Jamovi’nin Regression → Linear Regression arayüzünde enflasyonu (yıllık ya da aylık bazda) bağımlı değişken olarak alıp, politika faizini ve gecikmelerini bağımsız değişken olarak deneriz. Aylık enflasyon için:

πt=α+∑i=0kβiit−i+γxt+εtπt​=α+i=0∑k​βi​it−i​+γxt​+εt​

Burada itit​ politika faizi, xtxt​ çıktı açığı veya kur getirisi gibi kontrol değişkenleridir. Artık (residual) tanılamaları, serinin otokorelasyon içerip içermediğini gösterir; gerektiğinde gecikmeli bağımlı değişken eklenir (ARDL-benzeri yapı).

6) Kur Geçişkenliği (Exchange Rate Pass-Through)

Açık ekonomilerde kur kanalının enflasyon üzerindeki etkisi kritiktir. Jamovi’de kur getirisi (Δlog⁡ERt)(ΔlogERt​) ile çekirdek/ithal kalem enflasyonu arasındaki ilişki çoklu gecikmelerle tahmin edilir. “Kısa dönem” ve “kümülatif” geçişkenlik katsayıları için gecikmeli katsayıların toplamı raporlanır; farklı sepetler (TÜFE çekirdek, ithal girdi ağırlıklı endeks) için sonuçlar karşılaştırılır.

7) Beklentiler Kanalı: Anket Verileri ve İleri Yönlendirme

Enflasyon beklentileri, ücret pazarlıkları ve fiyatlama davranışı üzerinde güçlüdür. Jamovi’de beklenti anketlerinin (örneğin 12 ay sonrası TÜFE) seviyeleri ve dağılımları keşfedilir; gerçekleşme–beklenti farkı “hata” serisi oluşturulur. Politika iletişimindeki değişikliklerin (ileri yönlendirme–forward guidance) etkisini ölçmek için “iletişim yoğunluğu endeksi” gibi metin temelli göstergeler (dışarıda hazırlanıp jamovi’ye aktarılabilir) modele girilir.

8) Kredi Kanalı: Banka Davranışı ve Finansal Koşullar

Faiz kararları bankaların fonlama maliyetlerini, bu da kredi koşullarını etkiler. Jamovi’de kredi büyümesi (tüketici–ticari) ile politika faizi ve mevduat/kredi faizleri arasındaki bağlantı çoklu regresyonla incelenir. Banka ölçeği ve sermaye yeterliliği gibi yapısal göstergeler etkileşim terimi olarak eklenerek heterojenlik test edilir: “Sermayesi güçlü bankalarda para politikası geçişi daha zayıf/güçlü mü?”

9) Varlık Fiyatı Kanalı: Konut ve Borsa

Para politikası, iskonto oranı ve risk iştahı üzerinden varlık fiyatlarını etkiler. Jamovi’de konut fiyat endeksi ve borsa endeksi getirileri, politika faizi ve küresel risk göstergeleri (VIX gibi) ile ilişkilendirilir. Eşik etkileri (faizin belirli bir bandın altına inmesiyle ivmelenen konut talebi) için parça-wise (piecewise) doğrusal modeller denenebilir.

10) Çıktı Açığı ve Talep Kanalı

Faiz artışları iç talebi soğutarak enflasyon baskısını azaltır. Jamovi’de sanayi üretimi veya güven endekslerinden türetilen çıktı açığı enflasyon denklemlerine eklenir. Etkileşim terimleriyle “yüksek kur oynaklığı dönemlerinde faiz–çıktı ilişkisi zayıflar mı?” gibi sorular sınanır.

11) Rejim Değişimi ve Doğrusal Olmayanlıklar

Para politikası etkileri çoğu zaman doğrusal değildir: Çok yüksek enflasyon dönemlerinde faiz artışlarının krediyi bastırma gücü farklı olabilir. Jamovi’de rejim kuklaları ve etkileşim terimleriyle doğrusal olmayanlıklar yakalanır; ayrıca quantile regression türü dağılım duyarlılığı analizleri (R eklentisi üzerinden) ile fiyat dinamiğinin farklı dilimlerdeki tepkisi incelenebilir.

12) Olay Çalışmaları (Event Study): Karar Günlerinin Etkisi

Faiz kararı açıklandığı gün kur, tahvil faizi ve hisse senetleri nasıl tepki veriyor? Jamovi’de dar bir olay penceresitanımlanır; normal getirilerden sapmalar (abnormal returns) hesaplanır. Açıklama metninin tonu (şahin–güvercin) dışarıda ölçülüp jamovi’ye aktarılır; ton kuklası ile piyasa tepkisi regresyonu kurulabilir.

13) Şok Ayrıştırması İçin Basit Bir Yaklaşım

SVAR gibi yapısal modeller jamovi’nin çekirdek özelliklerinin ötesine geçse de, pratik bir yaklaşım olarak “beklenti dışı karar” (surprise) ölçütü kullanılabilir: Piyasanın fiyatladığı patikadan sapma, sürpriz şok olarak modele eklenir. Jamovi’de “Compute” ile sürpriz serisi ve gecikmeleri üretilir; enflasyon ve kur üzerindeki kısa dönem etkiler test edilir.

14) Makroihtiyati Politikalarla Eşgüdüm

Zorunlu karşılıklar, kredi büyüme sınırları, borçlanma–gelir oranı kısıtları para politikasının etkinliğini artırabilir. Jamovi’de makroihtiyati kuklalar ve etkileşimleri (ör. “faiz*makroihtiyati=1”) ile eşgüdümün marjinal katkısı ölçülür. Bulgular, “faiz tek başına mı, yoksa makroihtiyatilerle birlikte mi daha etkili?” sorusuna ışık tutar.

15) Senaryo ve Stres Testleri

Politika faizinde 100 baz puan artış, kurda %x değerlenme, kredi büyümesinde yavaşlama… Jamovi’de parametre tabloları ile what-if senaryoları kurulur; enflasyon patikası, çıktı açığı ve finansal koşullar endeksi üzerindeki etkiler yeniden hesaplanır. “Kötümser–temel–iyimser” stres testleri, politika iletişimine somut çerçeve sunar.

16) Sağlamlık Kontrolleri ve Varsayım Testleri

Model seçiminde her zaman tanılamalar şarttır: Artıkların normalliği, otokorelasyon, değişen varyans (White/HC standart hatalarla telafi), çoklu doğrusal bağlantı (VIF). Jamovi bu kontrolleri arayüzde sunar; alternatif spesifikasyonlar (log- dönüşüm, gecikme uzunluğu, alt örneklem) ile sonuçların yön ve büyüklüğünün ne kadar dayanıklı olduğu sınanır.

17) Raporlama ve Politika Dili

Jamovi’den dışa aktarılan tablolar; teknik izahın yanında etki büyüklüğü, güven aralığı ve uygulama önerisi üçlüsüyle anlatılmalıdır. Örn: “Politika faizindeki 100 bp’lik artış, 6 ay ufkunda çekirdek enflasyonun yıllıklandırılmış hızını 0,4–0,7 puan aralığında aşağı çekme eğilimi gösteriyor; kur oynaklığının yüksek olduğu dönemlerde bu etki zayıflıyor.” Bu tür cümleler, teknik bulguyu politika notuna çevirir.

---

Sonuç (Özellikle Uzun ve Kapsayıcı)

Para politikası, soyut hedeflerin (fiyat istikrarı, finansal istikrar ve sürdürülebilir büyüme) somut kararlar ve ölçülebilir sonuçlar üzerinden kurumsal bir dile tercüme edilmesidir. Bu tercümenin başarısı, yalnızca doğru araç setini seçmeye değil; aynı zamanda veriyle ikna edici bir nedensellik hikâyesi kurmaya bağlıdır. Jamovi, bu hikâyeyi kurgulamak için pratik, şeffaf ve tekrarlanabilir bir çalışma masası sunar. Fakat araç tek başına yeterli değildir: Başarı; verinin doğruluğu, modelin uygunluğu, iletişimin berraklığı ve kurumsal öğrenmenin sürekliliği ile birlikte gelir.

Bu yazıda ortaya koyduğumuz akış—veri toplama ve dönüştürmeden keşifsel görselleştirmelere, basit regresyonlardan kur geçişkenliği ve beklentiler kanalına, kredi ve varlık fiyatı dinamiklerinden rejim kırılmalarına, olay çalışmaları ve sürpriz şoklarından makroihtiyati eşgüdüme, senaryo ve stres testlerinden sağlamlık kontrollerine—para politikasının çok kanallı ve bağlama duyarlı doğasını jamovi üzerinde görünür kıldı. Artık politika faizinin tek başına bir manivela olmadığını; etkisinin kur, beklentiler, kredi koşulları ve varlık fiyatlarıyla iç içe geçtiğini biliyoruz. Bu nedenle iyi bir para politikası analizi, tek denkleme mahkûm bir bakışın ötesine geçer: Çoklu gecikmeler, etkileşim terimleri, alt örneklemler ve rejim kuklalarıyla “hangi koşulda, kime, ne kadar etki?” sorusunu sabırla yanıtlar.

Beklentiler kanalı, çağdaş para politikasının kalbidir. Merkez bankası, faiz patikasını ve hedef ufkunu ne kadar şeffaf, güvenilir ve tutarlı anlatırsa, piyasa fiyatlamaları o kadar hızlı ve çalkantısız uyum sağlar. Jamovi’de beklenti anketlerinin seviyesini, dağılımını ve hata yapısını incelemek; ileri yönlendirmenin metin temelli göstergeleriyle (ton, belirsizlik, yön) birlikte modeller kurmak, iletişimin nicel değerlendirmesini mümkün kılar. Bu değerlendirme, “faiz mi, söylem mi daha etkili?” türünden zor sorulara veri tabanlı cevaplar üretir.

Kur geçişkenliği, özellikle dışa açık ve ara malı ithalatına bağımlı ekonomiler için en kritik hassasiyetlerden biridir. Jamovi’de gecikmeli kur geçirgenliği katsayılarını farklı enflasyon sepetleri üzerinde kıyaslamak, fiyat istikrarı stratejisinin kambiyo rejimi ve rezerv politikalarıyla eşgüdümünü gündeme taşır. Bulgu şudur: Kur volatilitesi yükseldikçe, faiz kanalının öngörülebilirliği zayıflar; bu durumda finansal istikrarı gözeten tamamlayıcı araçlar(likidite pencereleri, rezerv opsiyon mekanizmaları, makroihtiyati eşikler) faiz kararının etkisini tahkim eder.

Kredi kanalı ve varlık fiyatı kanalı, para politikasının gerçek ekonomiyle temasını şekillendirir. Konut piyasasında faiz değişimlerinin talebe eşik etkileri (örneğin belirli bir nominal faiz bandının altına inildiğinde ipotekli satışların hızla artması) doğrusal olmayan tepkiler doğurur. Jamovi’de parça-wise modeller ve etkileşim terimleri kullanarak bu eşikleri sayısallaştırmak, hem fiyat istikrarı hem finansal istikrar açısından erken uyarı sinyalleri üretir. Kredi kompozisyonundaki kaymalar (tüketici vs. ticari), bankaların sermaye yeterlilikleri ve fonlama kırılganlıklarıyla birlikte ele alındığında, politika tasarımına derinlik kazandırır.

Rejim değişimi ve olay çalışmaları, para politikasının “an”daki ve “dönem”deki etkilerini ayrıştırır. Karar günlerinde piyasa tepkisini ölçmek, iletişimin tonunu nicelleştirerek “sürpriz” şokunu yakalamak ve bu şokun kur/enflasyon/varlık fiyatlarına kısa dönem etkisini sınamak; iletişim stratejisinin etkinliği hakkında doğrudan kanıt sağlar. Bu kanıtlar, yalnızca akademik merak için değil, politika yapımının pragmatik dünyası için de değerlidir: “Ne söylediğimiz kadar, nasıl söylediğimiz de ekonomiyi etkiler.”

Senaryo ve stres testleri, politika güvenilirliğinin sigortasıdır. Jamovi üzerinde kurulan “100 bp faiz artışı–kurda yüzde x değerlenme–kredide yavaşlama” paket senaryoları; enflasyon patikasının olası dağılımını, çıktı açığının geçici genişlemesini ve finansal koşullar indeksindeki sıkılaşmayı çerçeveler. Bu çerçeve, karar alıcıya “yanılma payı–olasılık” haritası sunar; iletişime gelince, kamuoyu ile paylaşılan bu harita öngörülebilirlik ve hesap verebilirlik üretir.

Metodolojik tevazu, sağlam analizin etik omurgasıdır. Jamovi’nin sunduğu kolaylıklar—hızlı dönüşümler, görsel keşif, tıklanabilir regresyonlar—araştırmacıyı rehavete sürüklememelidir. Her tahmin, varsayım testleri ve sağlamlık kontrolleri ile sınanmalı; alternatif gecikme uzunlukları, farklı ölçüm tanımları ve alt dönem karşılaştırmalarıyla “uçuculuğa dayanıklılık” sergilenmelidir. Elde edilen katsayıların yalnızca istatistiksel anlamlılığı değil, ekonomik anlamlılığı; yalnızca yönü değil, büyüklüğü ve uygulanabilirliği politika notunun merkezinde yer almalıdır.

Son kertede, para politikasını güçlü kılan üçlü şudur: (i) Stratejik netlik, (ii) Nicel disiplin, (iii) Şeffaf iletişim. Jamovi, bu üçlünün ikinci ayağını—nicel disiplini—kurumların gündelik işleyişine yerleştirir: Tekrarlanabilir veri boru hattı (içe aktar–dönüştür–keşfet–model–senaryo–rapor), versiyonlanabilir analiz dosyaları ve kolay okunur görseller. Fakat bu beceri, diğer iki ayakla tamamlandığında etkisini katlar: Strateji net olduğunda ve iletişim şeffaflaştığında, jamovi’den çıkan bulgular yalnızca bir rapor değil, karar alma sürecinin altyapısı haline gelir.

Bu yazının önerdiği yol haritası kurumunuza veya araştırma ekibinize hemen uygulanabilir:

1. Veri kümelerinizi tek bir jamovi dosyasında toplayın; dönüşümleri “Compute” ile belgelendirin.

2. Aktarım kanallarını (faiz–kur–kredi–varlık–beklenti) ayrı ayrı ve birlikte test eden modüler modeller kurun.

3. Rejim kırılmalarını ve olay günlerini mutlaka işaretleyin; doğrusal olmayanlıkları göz ardı etmeyin.

4. Senaryo ve stres testlerini politika takvimine entegre edin; bulguları etki büyüklüğü–belirsizlik–uygulanabilirlikçerçevesinde anlatın.

5. Açık veri ve yöntem kültürünü yaygınlaştırarak kurumsal öğrenmeyi hızlandırın.

Veri, modern dünyanın en değerli varlıklarından biri haline gelmiştir ve iş dünyasında, araştırmada ve karar verme süreçlerinde kritik bir rol oynamaktadır. Biz, veri analizi konusundaki tutkulu bir topluluk olarak, veri biliminin ve analizinin gücünü vurguluyoruz. Web sitemiz, işletmelerden akademisyenlere ve veri meraklılarına kadar herkesin veri analizi becerilerini geliştirmesine yardımcı olmayı amaçlayan bir kaynaktır. Misyonumuz, veri analizi sürecini anlaşılır ve erişilebilir hale getirmek, verilerin içinde gizlenen değeri açığa çıkarmak ve daha bilinçli kararlar almalarını desteklemektir.

Web sitemiz, geniş bir veri analizi yelpazesi sunmaktadır. Hangi sektörde olursanız olun veya hangi veri analizi aracını kullanıyorsanız kullanın, ihtiyaçlarınıza uygun hizmetler sunuyoruz. SPSS, R, Python, Excel veya diğer analiz araçlarını kullanarak veri madenciliği, hipotez testleri, regresyon analizi, zaman serisi tahmini, segmentasyon ve daha fazlasını içeren çeşitli analiz türlerini kapsarız. Ayrıca, öğrenmeyi kolaylaştırmak için zengin kaynaklar, öğreticiler ve interaktif araçlar sunuyoruz.