Jamovi ile Ticaret ve Dış Ticaret Analizi

Ticaret ve dış ticaret analizi, bir ekonominin rekabet gücünü, üretim yapısının evrimini, döviz kazanma kapasitesini ve kırılganlıklarını aynı çerçevede okuyabilmemizi sağlar. Hangi ürünlerde ve pazarlarda güçlüyüz? İhracatın teknoloji yoğunluğu nasıl değişiyor? Kur oynaklığı ve küresel talep şokları dış ticaret dengesini ne kadar etkiliyor? Serbest ticaret anlaşmaları (STA) ve gümrük birliği düzenlemeleri firma davranışlarını nasıl dönüştürüyor? Bu soruların yanıtı; doğru sınıflandırmalar (HS/SITC/ISIC), sağlam dönüşümler (reelleştirme, kur çevrimi, mevsimsellik), açıklayıcı görseller ve tekrarlanabilir modellerle mümkündür.

Açık kaynaklı, kullanıcı dostu ve R ekosistemine köprü kuran jamovi, dış ticaret verilerini içe aktarma–temizleme–keşif–modelleme–senaryo–raporlama hattında pratik bir “analitik boru hattı” sunar. Bu yazıda, jamovi üzerinde dış ticaret analizini uçtan uca nasıl kurgulayacağınızı; veri mimarisinden sınıflandırma eşleştirmesine, yoğunlaşma ve çeşitlilik endekslerinden karşılaştırmalı üstünlük (RCA) ve yerçekimi (gravity) regresyonlarına, kur geçişkenliği ve talep esnekliklerinden ticaret politikası değerlendirmelerine kadar ayrıntılı ve uygulamalı bir akışla ele alıyoruz. Gelişme bölümünde yer alan her alt başlık; örnek olaylar, adım adım jamovi işlemleri ve dikkat edilmesi gereken metodolojik nüanslarla desteklenmiştir.

1) Veri Mimarisi: Kaynakların Toplanması, Birleştirilmesi ve Dokümantasyon

Dış ticaret analizinde tipik olarak üç katman veriye ihtiyaç duyulur:

• Mikro / mikroya yakın: Gümrük beyannameleri, firma bazlı ihracat/ithalat kayıtları (varsa); ürün (HS 6/8)–ülke–ay.

• Mezo: Ürün–ülke bazlı toplamlar, birim değerler (USD/ton), miktar ve değer serileri; pazar payları.

• Makro: Kur göstergeleri (nominal ve reel), küresel talep vekilleri (ör. ana pazarların ithalatı), navlun ve teslim süreleri, lojistik endeksler.

Jamovi’de akış:

1. Data → Open ile CSV/XLSX dosyalarını içe aktarın.

2. Add → Data ve sütun adlarını standardize edin (örn. year, month, hs6, partner, export_value_usd, export_qty, import_value_usd).

3. Compute ile türetilmiş değişkenleri oluşturun: unit_value = export_value_usd / export_qty, trade_balance = export_value - import_value, export_share = export_value / sum(export_value).

4. Her dönüşümü kısa notla kaydedin: “reelleştirme (2015=100)”, “kur çevrimi (EUR→USD)”, “HS6→SITC eşleştirme”. Bu kayıt; tekrarlanabilirlik ve denetim açısından kritiktir.

Örnek Olay – Veri Tutarlılığı: Aynı döneme ait ürün–ülke toplamlarının genel toplamla birebir uyumlu olup olmadığını Compute ile kontrol değişkenleri (0/1 bayrakları) üreterek doğrulayın. Tutarsızlık yakalandığında, eşleştirme veya deflatör kaynaklı hatayı geri izlemek kolaylaşır.

---

2) Sınıflandırmaların Eşleştirilmesi: HS, SITC ve ISIC Köprüleri

Dış ticaret verisi çoğunlukla HS (Harmonized System) kodlarıyla tutulur; iktisadi yorum ise kimi zaman SITC(Standard International Trade Classification) veya üretim odaklı ISIC/NACE sınıflamaları ister.

• Amaç: Ürün–sektör bağını kurmak; teknoloji yoğunluğu, katma değer ve sanayi politikası tartışmalarını bir arada yürütmek.

• Jamovi adımı: Eşleştirme tablolarını (lookup) ayrı bir sayfa olarak içe aktarın. Merge/Join mantığını kullanarak HS→SITC→ISIC köprüsünü kurun.

• İpucu: Kod değişiklikleri (revizyonlar) ve dönemsel eşleştirme farklılıklarını “revizyon yılı” kuklasıyla işaretleyin; aksi halde yapay kırılmalar modele sızar.

Uygulama: HS6 düzeyinde ihracatı ISIC Rev.4 üç haneli sınıfa bağlayıp, Group by → ISIC ile teknoloji yoğunluğuna göre (düşük/orta/orta-yüksek/yüksek) pay grafikleri üretin.

---

3) Kur, Fiyat Düzeyi ve Reelleştirme: Nominali Ekonomik Anlama Çevirme

Nominal USD değerlerini reel hale getirmek, zamanlar arası kıyasın bel kemiğidir.

• Kur çevrimi: EUR/GBP cinsinden kayıtları Compute ile USD’ye çevirin; tercih ettiğiniz kur (ortalama mı, dönem sonu mu?) notunuza işleyin.

• Fiyat düzeyi: İhracat birim değerlerini ürün grubu bazında TÜFE/ÜFE veya küresel fiyat endeksleriyle reelleştirin.

• Reel Efektif Döviz Kuru (REER): Kur rekabet gücünü okumak için REER serisini ekleyin; standardize (z-score)ederek modellerde yorumlamayı kolaylaştırın.

Örnek Olay: Kur şoklarının kümelendiği bir yılda, nominal ihracat artışı reel olarak zayıf kalabilir. Jamovi’de nominal–reel farkını waterfall mantığıyla ayırıp “kur etkisi vs. hacim etkisi” görseli üretin.

---

4) Mevsimsellik ve Frekans Uyumu: “Ay–Çeyrek–Yıl” Köprüsü

Dış ticaret güçlü mevsimsellik taşır (tarım, tekstil, turizm bağlantıları vb.).

• Jamovi’de: Compute ile 12 aylık hareketli ortalama, mevsimsel endeksler ve mevsimsellikten arındırılmış seri oluşturun.

• Frekans uyumu: Aylık dış ticaret serilerini çeyreklik makro göstergelerle eşleştirirken toplulaştırma (sum vs. average) seçimlerinizi dokümante edin.

Uygulama: “Çekirdek ihracat” performansını görmek için mevsimsellikten arındırılmış seri ile nominal seriyi üst üste çizdirin; ayrışma dönemlerini kukla değişkenle yakalayın.

---

5) Tanımlayıcı İstatistikler ve Görsel Keşif: Büyük Resmi Çizmek

İlk sorular: “İhracat/ithalat ne yönde, hangi pazarlarda yoğunuz, dış ticaret açığının bileşenleri neler?”

• Descriptives: Toplamlar, büyüme oranları, paylar.

• Görseller: Bölge–ülke payları için “stacked bar”, ürün yoğunlaşması için “treemap”, zaman içi dış ticaret dengesi için “line plot”.

• Yorum: Tek pazar/ürüne aşırı bağımlılık, şoklara kırılganlığı artırır; çeşitliliğin düşük olduğu yerde volatilite yüksektir.

Örnek Olay: İlk 5 pazarın payı %68 çıkıyorsa, HHI (Herfindahl–Hirschman) ile yoğunlaşmayı sayısallaştırın (bkz. sonraki bölüm).

---

6) Yoğunlaşma ve Çeşitlilik: HHI, Entropi, Ürün–Pazar Haritaları

Rekabet gücünü artırmak, çeşitlilikle risk yönetmekten geçer.

• HHI (pazar/pay) ve Entropi endeksini jamovi’de Compute ile hesaplayın:

  • HHI=∑si2HHI=∑si2​ (pazar paylarının kareleri toplamı)

  • Entropi için −∑silog⁡si−∑si​logsi​

• Haritalama: Ürün (HS2/HS4) – pazar (ülke/bölge) ısı haritası ile “nerede aşırı yığılma var?” sorusuna görsel yanıt üretin.

Uygulama: HHI yüksek (yoğun) ürünlerde alternatif pazar senaryosu koşturup ihracatın volatilitesini düşürüp düşürmediğini test edin.

---

7) Birim Değer ve Kalite Vekilleri: Fiyatla Kalitenin İncelikli Dansı

Birim değer (USD/ton), tam bir kalite ölçüsü olmasa da ürün düzeyinde kalite vekili olarak kullanılır.

• Adımlar: Aykırı miktar–değer gözlemlerini kutu grafikleriyle temizleyin; birim değeri reelleştirin; kalite segmentlerine (düşük/orta/yüksek) ayırın.

• Analiz: Kalite segmentlerine göre pazar payı ve büyüme hızını kıyaslayın. Yüksek birim değerli ürünlerde kur şoklarında talep esnekliği farklı olabilir.

Örnek Olay: Tekstil ihracatında yüksek birim değerli alt segmentin kriz yılında dahi pazar payını koruduğu görüldüyse, fiyat yerine marka/kalite stratejisi desteklenmelidir.

---

8) Karşılaştırmalı Üstünlük (RCA) ve İhracat Sepeti Değişimi

Balassa RCA:

RCAi=(Xiu¨lke/Xu¨lke)(Xidu¨nya/Xdu¨nya)RCAi​=(Xidu¨nya​/Xdu¨nya)(Xiu¨lke​/Xu¨lke)​

• Jamovi’de: Dünya paylarını temsil eden referans serisini ekleyin; Compute ile RCA’yı ürün grupları için hesaplayın.

• Yorum: RCA>1 ise açıklanmış karşılaştırmalı üstünlük. Zaman içinde RCA eğilimini çizdirin; yükselen yıldızları (sunrise) ve gerileyen ürünleri (sunset) belirleyin.

Uygulama: RCA’sı yükselen ancak ihracat payı düşük ürünlerde “niş pazar hedefi + kalite yatırımı” senaryosu simüle edilip potansiyel döviz kazanımı raporlanabilir.

---

9) Yerçekimi (Gravity) Mantığına Giriş: Basit ve Uygulanabilir Bir Kurgu

Yerçekimi modelleri, iki ekonominin ekonomik kütlesi (GSYH/nüfus) ve mesafe/engeller (coğrafi uzaklık, dil, sınır, STA) ile ticaret akımlarını açıklar. Jamovi’de sade bir log–log regresyon kurgulayabilirsiniz:

log⁡(Tradeij)=α+β1log⁡(GDPi)+β2log⁡(GDPj)−β3log⁡(Distanceij)+γZij+ϵlog(Tradeij​)=α+β1​log(GDPi​)+β2​log(GDPj​)−β3​log(Distanceij​)+γZij​+ϵ

Burada ZijZij​ anlaşma kuklaları (STA/Gümrük Birliği), ortak dil/sınır gibi değişkenleri temsil eder.

• Adım: Çift yönlü (i–j) panel gerekirse R eklentileri kullanılabilir; jamovi çekirdeğinde ise dönem ortalaması veya belirli bir yıl için kesit regresyonu yapılabilir.

• Yorum: Mesafenin negatif, ekonomik kütlenin pozitif katsayısı modelin sağduyusudur; STA kuklasının büyüklüğü politika etkisinin özlü özetidir.

Örnek Olay: STA sonrası hedef pazara ihracatın katsayı bazında %x’lik artış göstermesi, benzer özellikteki pazarlara genişleme planına temel olur.

---

10) Kur Geçişkenliği ve Dış Ticaret Esneklikleri: Marshall–Lerner’in İzinde

Kur şokları ihracatı ve ithalatı nasıl etkiliyor?

• Model: İhracat hacmi (veya reel değeri) bağımlı; REER ve küresel talep (partner ithalatı) bağımsız; gecikmeler Compute ile oluşturulur.

• Yorum: Kısa dönem esneklikler düşük, orta vadede daha güçlü olabilir. “J-eğrisi” etkisini görmek için kur şokunu izleyen 3–6–12 aylık pencerelerde katsayı toplamlarını karşılaştırın.

Uygulama: İthal girdi oranı yüksek sektörlerde kurun negatif kısa dönem etkisi olabilir (maliyet kanalı). Jamovi’de etkileşim terimi ile (REER × ithal girdi payı) bu heterojenliği yakalayın.

---

11) Ticaret Politikası Değişimleri: Tarifeler, NTB’ler ve DiD Tasarımları

Tarife değişimi veya teknik düzenlemeler (NTB) doğal deney yaratır.

• DiD (Farkların Farkı):

  • Tedavi: Tarife indirimi/uyumu olan ürün–pazar.

  • Kontrol: Değişim olmayan benzer ürün–pazar.

  • Model: $Y=\alpha +\beta (Tedavi\times Sonrası)+\delta Tedavi+\lambda Sonrası+ϵ$

• Jamovi’de: Regression → Linear ve etkileşim terimi ile basit DiD uygulanabilir.

• Yorum: $\beta$ politika etkisinin nedensel yaklaşımıdır.

Örnek Olay: KDV/akreditasyon kolaylığı sonrası belirli ürünlerde ihracat hacmi belirgin artıyorsa, hedefli destek ve bürokrasiyi azaltma sonuç verir.

---

12) İhracatçı Firma Davranışı: Seçim ve Primler (Exporter Premiums)

Mikro veriniz varsa, ihracatçıların verimlilik, ücret ve ölçek primlerini ölçebilirsiniz.

• Model: $\log (Productivity)=\alpha +\beta Exporter+\gamma X+ϵ$

• Jamovi’de: Lojistik modelle “ihracatçı olma olasılığı”nı (Probit/Logit – R eklentisiyle) veya OLS ile “ihracatçı primi”ni tahmin edin.

• Yorum: Seçim etkisi mi (daha verimli olan ihracatçı oluyor) yoksa öğrenme etkisi mi (ihracat yaptıkça verim artıyor)? Öncesi–sonrası tasarımlarıyla içgörü derinleştirilir.

Örnek Olay: İlk kez ihracat yapan KOBİ’lerin iki yıl içinde verimlilik artışı göstermesi, dışa açılma desteklerinin (pazarlama/lojistik/danışmanlık) geri dönüşünü sayısallaştırır.

---

13) Tedarik Zinciri, Ara Malı İthalatı ve Geri İçerik (Foreign Value Added)

İhracatın başarısı çoğu kez ithal ara malına bağlıdır.

• Değişkenler: Ara malı ithalat payı, teslim süreleri, navlun endeksi.

• Model: İhracat büyümesi = f(ARA PAY, REER, KÜRESEL TALEP, TESLİM SÜRESİ).

• Jamovi’de: “Compute” ile payları üretin; etkileşim (Ara Pay × Kur) ile maliyet kanalını yakalayın.

Örnek Olay: Navlun şokunda teslim süreleri uzadıysa, yüksek ara malı bağımlı sektörlerde sipariş iptali ve pazar kaybı riski artar; stok/kontrat yönetimi önerileri raporlanır.

---

14) Lojistik ve Altyapı Göstergeleri: Liman–Gümrük Performansı

Teslim süresi, liman verimliliği ve gümrük işlemleri dış ticaret maliyetini belirler.

• Analiz: Gecikme günleri ve ihracat kaybı arasındaki ilişki; liman kapasite artışının tıkanıklık dönemlerinde marjinal etkisi.

• Jamovi’de: Olay penceresi (altyapı devreye girdi) öncesi–sonrası hacim ve birim değer değişimlerini karşılaştırın.

Örnek Olay: Yeni bir Ro-Ro hattı açıldıktan sonra hedef pazara teslim süresi 4 günden 2 güne düştüyse, yüksek birim değerli ürünlerde pazar payı etkisi daha belirgin olabilir.

---

15) Risk Haritası: Jeopolitik, Talep ve Kur Şoklarına Duyarlılık

Dış ticaret kırılganlığı üç eksende okunabilir: (i) Pazar yoğunlaşması, (ii) Kur oynaklığı, (iii) Küresel talep bağımlılığı.

• Jamovi’de: Bu üç ekseni z-score’layıp bileşik risk endeksi üretin; 0–1 bandında normalize edin.

• Raporlama: Renkli “risk matrisi” ile ürün–pazar çiftlerinin konumunu görselleştirin.

Uygulama: Risk endeksi 0,75 üzerindeki ürün–pazarlar için “yedek pazar” ve “sabitleyici sözleşme” önerileri.

---

16) Senaryolar ve Stres Testleri: “What-If” ile Karar Destek

“Kur +%10, küresel talep –%5, navlun +%20” gibi paket senaryoları jamovi’de parametre tabloları ile koşturun.

• Çıktılar: İhracat/ithalat değeri, denge, birim değerler, pazar payları.

• Karşılaştırma: Temel senaryo ile fark grafikleri; “hasar–telafi” hesapları.

• Politika: Kur riskinden korunma, tedarik sözleşmeleri, pazar çeşitlendirme ve kalite yatırımı kombinasyonları.

Örnek Olay: Kur +%10 orta vadede ihracatı artırsa da, yüksek ithal girdi paylı sektörde net etki nötr/negatif olabilir—etkileşim terimleri ile görünür kılın.

---

17) Haritalı Anlatı ve Paydaş İletişimi: Veriyi Hikâyeye Dönüştürmek

Jamovi’nin grafik çıktılarıyla:

• Pazar Payı Yol Haritası: İlk 10 hedef pazarın payları, HHI, büyüme hızı.

• Ürün–Teknoloji Matrisi: RCA × birim değer 4-kare matrisi (düşük–yüksek).

• Zaman Çizgisi: Politika değişimi/STA/altyapı devreye giriş tarihleriyle eşlenmiş ihracat grafikleri.

İpucu: Teknik katsayıları politika diline çevirin: “STA sonrası, hedef pazara ihracatımız ortalama %x daha yüksek; güven aralığı [a,b]”.

---

18) Sınırlılıklar, Sağlamlık ve Varsayım Testleri

• Ölçüm Hataları: Mikro veride tutarsız miktar–değer kayıtları; birim değer uçları.

• Model Varsayımları: Otokorelasyon, heteroskedastisite (HC/White hataları raporlayın), çoklu bağlantı (VIF).

• Alternatif Spesifikasyon: Farklı gecikme uzunlukları, alt örneklemler (kriz öncesi/sonrası), placebo testleri.

• Nedensellik Uyarısı: DiD’de paralel eğilim testi; gravity’de göz ardı edilen sabit etkiler yanlılık üretebilir (gerekirse R eklentisiyle sabit etkiler).

Uygulama: Sonuçların yön ve büyüklüğünün değişmediğini gösteren duyarlılık tablosu güvenilirlik üretir.

Dış ticaret, ekonominin dünyaya açılan penceresidir. Bu pencereden gördüğümüz manzara, yalnızca döviz kazancını değil; üretimin bilgi içeriğini, tedarik zinciri mimarisini, kur ve talep şoklarına dayanıklılığı ve politika çerçevesinin etkinliğini de yansıtır. Sağlam bir dış ticaret analizi; doğru sınıflandırma, tutarlı dönüşümler, anlamlı görselleştirilen keşif, sağlamlık testlerinden geçmiş modeller ve karar–iletişim odaklı raporlama gerektirir. Jamovi, bu sürecin tamamını tek bir dosyada izlenebilir ve tekrarlanabilir hale getirerek kurumsal öğrenme ve hesap verebilirlik üretir.

Bu yazı, jamovi üzerinde uçtan uca bir dış ticaret analizi için pratik bir yol haritası sundu: veri mimarisinden HS→SITC→ISIC köprülerine; nominalden reel dünyaya geçiş için kur ve fiyat düzeyi düzeltmelerinden mevsimsellik arındırmaya; HHI ve Entropi ile yoğunlaşma–çeşitliliğin ölçülmesinden birim değer–kalite vekillerine; RCA ile karşılaştırmalı üstünlüklerin tespitinden basit gravity kurgularına; kur geçişkenliği ve talep esneklikleri analizinden DiD ve olay çalışmaları gibi nedensel çerçevelere; tedarik zinciri–lojistik boyutundan risk endeksi, senaryo ve stres testlerine; sonunda ise paydaş dostu haritalı anlatıya ve sınırlılık–sağlamlık protokollerine kadar.

Bu çerçeve, pratikte üç dönüşüm üretir:

1. Stratejik netlik: Hangi ürün–pazar kombinasyonunda konumlandığımız, nerede derinleşip nerede çeşitleneceğimiz sayısallaşır. RCA–birim değer matrisi ile “yüksek katma değerli odak” netleşir.

2. Operasyonel çeviklik: Mevsimsellikten arındırılmış çekirdek eğilim, HHI risk haritası ve kur geçişkenliği katsayıları sayesinde satış ve tedarik kararları “vaka bazlı” değil, kanıta dayalı hale gelir.

3. Politika–işletme eşgüdümü: Gravity/DiD sonuçları; STA, gümrük kolaylığı, lojistik altyapı ve ihracat desteklerinin etki büyüklüğü ile konuşulmasını sağlar. Böylece kaynaklar “en yüksek marjinal fayda” üreten müdahalelere yönelir.

Dış ticaretin en kırılgan noktası, kümülatif bağımlılıktır: tek pazara/tek ürüne/tek tedarike aşırı yaslanmak. Jamovi’nin risk endeksi ve senaryo modülleri, bu bağımlılıkları erken görünür kılar. “Kur +%10 & talep –%5” gibi paketlerde hangi ürün–pazarın dayanıklı kaldığını, hangisinin “yedek plan” istediğini grafikte anında görürsünüz. Aynı mantık, lojistik darboğaz ve gümrük gecikmeleri için de geçerlidir: olay penceresi analizi ile kapasite artışının gerçekten darboğazı açıp açmadığını ölçer; “yeni hat/liman” yatırım kararlarında öykü değil, veri konuşur.

Kısacası, jamovi yalnızca bir istatistik yazılımı değildir; dış ticaretin karmaşık resmini ölç–öğren–iyileştir döngüsüne sokan bir yönetim yordamıdır. Doğru kurgulandığında, yıllık hedefler tabloda kipir kipir sayılar olmaktan çıkar, karar altyapısına dönüşür: Hangi pazarı hedefleyeceğiz? Hangi üründe kalite basamağına atlayacağız? Hangi politikayla yüksek katma değeri ölçekleyeceğiz? Yanıtlar, jamovi dosyanızda—ayarları, notları, sağlamlık testleri ve görselleriyle birlikte—her ay, her çeyrek yeniden üretilebilir.

Uygulama için beş maddelik bir son hatırlatma:

1. Veri boru hattını standardize edin (içe aktar–dönüştür–keşfet–model–rapor).

2. HS→SITC→ISIC köprüsünü kurun; revizyon yıllarını kuklayla işaretleyin.

3. RCA–HHI–Birim Değer üçlüsüyle “konum, yoğunlaşma, kalite” setini aynı panelde izleyin.

4. Gravity/DiD ile politika etkilerini ölçün; kur–talep esnekliklerini gecikmeli kurgularla doğrulayın.

5. Senaryo–stres ile risk–getiri dengesini karar toplantılarına taşıyın; raporda etki büyüklüğü–belirsizlik ikilisini şeffafça anlatın.

Böyle bir disiplinle, dış ticaret yalnızca “geçmişin raporu” olmaktan çıkar; geleceğin rekabet stratejisi haline gelir. Jamovi, bu stratejiyi her ay aynı kaliteyle yeniden üretmenizi sağlayan güvenilir çalışma masasıdır.

Veri, modern dünyanın en değerli varlıklarından biri haline gelmiştir ve iş dünyasında, araştırmada ve karar verme süreçlerinde kritik bir rol oynamaktadır. Biz, veri analizi konusundaki tutkulu bir topluluk olarak, veri biliminin ve analizinin gücünü vurguluyoruz. Web sitemiz, işletmelerden akademisyenlere ve veri meraklılarına kadar herkesin veri analizi becerilerini geliştirmesine yardımcı olmayı amaçlayan bir kaynaktır. Misyonumuz, veri analizi sürecini anlaşılır ve erişilebilir hale getirmek, verilerin içinde gizlenen değeri açığa çıkarmak ve daha bilinçli kararlar almalarını desteklemektir.

Web sitemiz, geniş bir veri analizi yelpazesi sunmaktadır. Hangi sektörde olursanız olun veya hangi veri analizi aracını kullanıyorsanız kullanın, ihtiyaçlarınıza uygun hizmetler sunuyoruz. SPSS, R, Python, Excel veya diğer analiz araçlarını kullanarak veri madenciliği, hipotez testleri, regresyon analizi, zaman serisi tahmini, segmentasyon ve daha fazlasını içeren çeşitli analiz türlerini kapsarız. Ayrıca, öğrenmeyi kolaylaştırmak için zengin kaynaklar, öğreticiler ve interaktif araçlar sunuyoruz.