Psikoloji araştırmalarının temel taşlarından biri, bireylerin düşünce, duygu ve davranışlarına ilişkin sistematik veri toplamaktır. Bu verilerin en yaygın toplanma yollarından biri de anketlerdir. Ancak, anketlerden elde edilen ham veriler tek başına bir anlam ifade etmez. Bu verilerin bilimsel yöntemlerle analiz edilmesi, yorumlanması ve araştırma sorularına cevap verecek şekilde sunulması gerekir. İşte tam bu noktada istatistiksel analiz yazılımları devreye girer. SPSS, bu alanda en çok bilinen yazılım olsa da, özellikle öğrenciler ve bütçesi kısıtlı araştırmacılar için PSPP (Portable SPSS Package) harika bir ücretsiz alternatiftir.
PSPP Nedir ve Psikoloji Araştırmaları İçin Neden Önemlidir?
PSPP, açık kaynak kodlu, tamamen ücretsiz bir istatistiksel analiz yazılımıdır. Amacı, SPSS ile büyük oranda uyumlu bir deneyim sunarak, lisans ve lisansüstü öğrencilerinin, akademisyenlerin ve araştırmacıların istatistiksel analiz ihtiyaçlarını karşılamaktır. Grafiksel kullanıcı arayüzü (GUI) oldukça sezgiseldir ve SPSS kullanmış olanlar için alışma süreci çok kısadır. Ayrıca, komut satırı kullanımını da destekler, bu da tekrarlayan analizler için büyük kolaylık sağlar.
PSPP’nin psikoloji araştırmalarındaki gücü, ihtiyaç duyulan temel ve orta düzey istatistiksel testlerin neredeyse tamamını gerçekleştirebilmesinden gelir. Betimsel istatistikler (ortalama, medyan, standart sapma), gruplar arası karşılaştırmalar (bağımsız ve bağımlı gruplar t-testi, tek yönlü ve çok faktörlü ANOVA), ilişki analizleri (Pearson ve Spearman korelasyonu) ve nedensel modeller (doğrusal regresyon analizi) gibi psikolojik ölçeklerin güvenilirlik analizlerinde sıkça kullanılan istatistikleri rahatlıkla hesaplayabilirsiniz. Ücretsiz olması, her öğrencinin kendi bilgisayarına kurup sınırsız pratik yapabilmesi anlamına gelir.
Anket Verilerinin PSPP’ye Hazırlanması: Temiz Veri, Sağlam Analizin Anahtarı
Analizden önceki en kritik aşama, verilerin düzgün bir şekilde hazırlanması ve PSPP’ye aktarılmasıdır. Bu süreçte yapılacak bir hata, tüm analizleri geçersiz kılabilir.
- Veri Kodlama: Anketinizdeki her bir soru (madde), PSPP’de bir “değişken” olarak tanımlanır. Likert tipi bir ölçekte (Örn: “1=Hiç Katılmıyorum”, “5=Tamamen Katılıyorum”) yanıtlar sayısal değerlere dönüştürülmelidir. Açık uçlu sorular veya demografik bilgiler (cinsiyet, eğitim durumu) için de kategorik kodlamalar yapılır (Örn: Cinsiyet için “1=Kadın”, “2=Erkek”).
- Veri Girişi ve Veri Seti Yapısı: PSPP’de veya öncelikle Excel gibi bir programda, satırlar katılımcıları, sütunlar ise değişkenleri (anket sorularını) temsil edecek şekilde bir veri matrisi oluşturulur. Her katılımcının tüm sorulara verdiği yanıt, ilgili hücreye girilir.
- Eksik Veri Yönetimi: Anketlerde bazı sorular yanıtsız kalabilir. PSPP’de bu hücreler boş bırakılabilir veya eksik veri için özel bir kod tanımlanabilir (örn: 99 veya 999). Analiz sırasında PSPP’nin bu değerleri nasıl ele alacağına (listewise deletion, pairwise deletion) karar verilmelidir.
- Değişken Tanımlama: PSPP’nin “Variable View” penceresinde her değişken için “Name” (kısa ve boşluksuz, örn: Depresyon1), “Label” (açıklayıcı isim, örn: “Depresyon Ölçeği 1. Madde”), “Values” (sayısal kodların açıklamaları, örn: 1=”Hiç Katılmıyorum”), “Measure” (ölçüm düzeyi: Nominal, Ordinal, Scale) özellikleri mutlaka tanımlanmalıdır. Bu, analiz ve raporlama sürecini büyük ölçüde kolaylaştırır.
PSPP ile Temel İstatistiksel Analizler: Adım Adım Bir Örnek
Diyelim ki, üniversite öğrencilerinde sosyal medya kullanım süresi ile depresyon belirtileri arasındaki ilişkiyi ve cinsiyetler arasında depresyon puanlarında bir fark olup olmadığını araştıran bir anket çalışması yaptınız. İşte PSPP’de yapabileceğiniz analizler:
- Betimsel İstatistikler: Öncelikle tüm ölçek puanlarınızın ve demografik değişkenlerinizin genel bir resmini çıkarın. Analyze > Descriptive Statistics > Frequencies ve Descriptives menülerini kullanın. Ortalama (Mean), standart sapma (Std. Deviation), çarpıklık (Skewness) ve basıklık (Kurtosis) değerlerini alın. Bu değerler, verinizin dağılımı hakkında size bilgi verir ve daha sonraki analizler için uygun test seçiminde kritik öneme sahiptir.
- Güvenilirlik Analizi (Cronbach’s Alpha): Depresyon gibi çok maddeli bir ölçek kullandıysanız, bu ölçeğin iç tutarlılığını PSPP ile test edebilirsiniz. Analyze > Scale > Reliability Analysis yolunu izleyin. İlgili maddeleri seçin ve istatistik olarak “Cronbach’s Alpha”yı işaretleyin. Genel kabul görmüş kurala göre, alpha değerinin 0.70 ve üzerinde olması, ölçeğin güvenilir olduğuna işaret eder. Bu analiz, ölçüm aracınızın kalitesini değerlendirmek için şarttır ve bulgularınızın güvenilirliğini artırır.
- Korelasyon Analizi: İki sürekli değişken (sosyal medya kullanım saati/gün ve toplam depresyon puanı) arasındaki ilişkiyi incelemek için Analyze > Correlate > Bivariate seçeneğini kullanın. “Pearson” korelasyon katsayısını seçin. Çıkan tabloda, “r” değeri ilişkinin yönünü (pozitif/negatif) ve gücünü, “p” (Sig.) değeri ise bu ilişkinin istatistiksel olarak anlamlı olup olmadığını gösterir. Örneğin, r = .45, p < .01 çıktısı, orta düzeyde pozitif ve istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki anlamına gelir.
- Gruplar Arası Karşılaştırma (t-Testi): Bağımsız gruplar t-testi ile kadın ve erkek katılımcıların depresyon puan ortalamalarını karşılaştırabilirsiniz. Analyze > Compare Means > Independent-Samples T Test yolunu takip edin. Test değişkeni olarak depresyon puanını, gruplama değişkeni olarak cinsiyeti atayın. PSPP, Levene testi ile varyansların homojenliğini kontrol eder ve buna uygun t-testi sonucunu (equal variances assumed/not assumed) size sunar. Yine, “p” değerinin .05’ten küçük olup olmaması, ortalamalar arasındaki farkın istatistiksel olarak anlamlı olup olmadığını belirler.
DATASET NAME AnketVerisi WINDOW=FRONT.
FREQUENCIES VARIABLES=Cinsiyet Yas Egitim
/ORDER=ANALYSIS.CORRELATIONS
/VARIABLES=SosyalMedyaSuresi DepresyonPuani
/PRINT=TWOTAIL NOSIG
/MISSING=PAIRWISE.T-TEST GROUPS=Cinsiyet(1 2)
/MISSING=ANALYSIS
/VARIABLES=DepresyonPuani
/CRITERIA=CI(.95).
Analiz Sonuçlarını Yorumlama ve Raporlama
PSPP’den elde ettiğiniz çıktılar (output) analizin ham sonuçlarıdır. Bu tablolardaki sayıları anlamlı bir şekilde yorumlamak ve araştırma sorularınız ışığında tartışmak asıl işinizdir. Bir t-testi sonucunu raporlarken, sadece p değerini değil, grup ortalamalarını (M), standart sapmaları (SD), serbestlik derecesini (df), t değerini (t) ve p değerini (p) APA formatına uygun şekilde vermelisiniz. Örneğin: “Kadın katılımcıların depresyon puanları (M = 24.5, SD = 5.2), erkek katılımcılara (M = 21.3, SD = 4.8) göre istatistiksel olarak anlamlı düzeyde daha yüksek bulunmuştur, t(98) = 2.87, p = .005.”
Sonuçlarınızı görselleştirmek için PSPP’nin temel grafik özelliklerini (çubuk grafik, histogram, saçılım grafiği) kullanabilirsiniz. Ancak, daha estetik ve yayına hazır grafikler için analiz sonrasında Excel, Google Sheets veya ücretsiz araçlar like JASP veya R’ın ggplot2 kütüphanesini kullanmanız önerilir.
Sonuç ve Değerlendirme
PSPP, psikoloji öğrencileri ve araştırmacıları için istatistiksel analiz öğrenme sürecinde paha biçilmez bir araçtır. Ücretsiz olması, erişilebilirliği en üst düzeye çıkarır. SPSS ile neredeyse aynı işlevselliği sunarak, öğrencilerin laboratuvar dışında da pratik yapmasına olanak tanır. Unutulmamalıdır ki, hiçbir yazılım istatistiksel bilginin ve araştırma metodolojisi kavrayışının yerini tutamaz. PSPP, size güçlü hesaplama yetenekleri sağlar, ancak hangi analizin ne zaman uygun olduğuna karar vermek, sonuçları doğru yorumlamak ve etik bir şekilde raporlamak tamamen araştırmacının sorumluluğundadır. Bir sonraki anket veri setinizi analiz etmeye başlamadan önce PSPP’yi indirip, küçük bir deneme veri seti ile bu adımları uygulamanız, özgüveninizi ve becerinizi önemli ölçüde artıracaktır. Eğer karmaşık bir veri analizi projesi ile uğraşıyorsanız veya analiz sonuçlarınızı bir tez, dergi makalesi ya da rapor formatında hazırlama konusunda desteğe ihtiyaç duyuyorsanız, uzman danışmanlık hizmetlerinden faydalanabilirsiniz.
PSPP ile istatistiksel analiz yolculuğunuzda, her bir analiz adımının araştırmanızın bilimsel değerini artırdığını unutmayın – doğru araçlarla, sistematik bir yaklaşım ve titiz bir çalışma, psikoloji araştırmalarınızın etkisini maksimuma çıkaracaktır.
